Od czego zależy jakość powietrza w Polsce?

Zgodnie z analizą Europejskiej Agencji Środowiska, dotyczącą jakości powietrza w okresie 2022–2023, jakość powietrza w Europie nadal się poprawia, ale na wielu obszarach, zwłaszcza w miastach, zanieczyszczenie utrzymuje się powyżej zalecanych bezpiecznych poziomów rekomendowanych w Wytycznych Światowej Organizacji Zdrowia. Lepszą jakość powietrza w Polsce potwierdza również ocena wykonana przez GIOŚ za rok 2023, w której stwierdzono znaczne zmniejszenie się tych obszarów w porównaniu z rokiem 2022, kiedy wystąpiły przekroczenia wartości normatywnych.

W przypadku pyłu zawieszonego PM_2.5 najwyższe stężenia obserwuje się w północnych Włoszech i w wielu krajach Europy Wschodniej, w tym w Polsce, na Bałkanach oraz niektórych obszarach Europy Zachodniej. Wysokie stężenia tlenków azotu obserwuje się w całej Europie, szczególnie w większych miastach o dużym natężeniu ruchu w Niemczech, na obszarze Beneluksu i Włoszech. 

Co wpływa na jakość powietrza?

Jakość powietrza na danym obszarze (np. w mieście, na osiedlu czy w dzielnicy) zależy w dużej mierze od wzajemnego oddziaływania kilku czynników, w tym przede wszystkim: wielkości emisji zanieczyszczeń do atmosfery, lokalizacji i typu źródeł emisji, warunków meteorologicznych, ale również ukształtowania terenu. Na jakość powietrza wpływają też warunki pogodowe, np. bezwietrzna pogoda determinowana układami barycznymi wysokiego ciśnienia, lub zjawisko tzw. inwersji termicznej (wzrost temperatury powietrza z wysokością). Stan powietrza może być gorszy na obszarze położonym w kotlinie, gdzie często dochodzi do kumulacji zanieczyszczeń. 

Oznacza to, że kwestii samych emisji zanieczyszczeń nie powinno się rozpatrywać w ujęciu zero-jedynkowym w odniesieniu do różnych obszarów, miast czy aglomeracji w kontekście oceny jakości powietrza.

W przypadku Polski, o złej jakości powietrza odczuwalnej lokalnie decyduje przede wszystkim tzw. niska emisja, czyli spalanie paliw stałych do celów indywidualnej produkcji ciepła. Źródła te są mocno rozproszone a emisja znaczna – jest to ok. 50% całej emisji krajowej pyłu zawieszonego. Są to głównie obszary pozbawione możliwości podłączenia budynków do centralnego ogrzewania czy gazu, a więc w małych miejscowościach i na wsiach. Dlatego to na tych obszarach najczęściej obserwuje się bardzo wysokie stężenia pyłu zawieszonego. 

Inne jego źródła, mniejsze ilościowo, to emisja pochodząca z transportu (do 20% emisji całkowitej), energetyki zawodowej (ok. 10%) oraz przemysłu (ok. 5%). Tym samym, na obszarach gdzie nie ma źródeł tzw. niskiej emisji, decydującą rolę w zanieczyszczeniu powietrza odgrywa transport drogowy – po połowie emisja z rur wydechowych i tzw. emisja wtórna pyłu (czyli emisja pochodząca ze ścierania asfaltu, tarcz i okładzin hamulcowych itd.). 

Czy możliwe jest osiągnięcie zerowego poziomu zanieczyszczeń? 

Takie pojęcie nie istnieje, gdyż powietrze składa się z wielu związków chemicznych, które mogą być uznane za zanieczyszczenie.Występują również naturalne źródła emisji zanieczyszczeń, na które człowiek nie ma żadnego wpływu. Chodzi tu nie tylko o emisje pyłu i związków chemicznych związanych z wybuchami wulkanów czy geotermią, ale o napływ pyłu z terenów suchych (np. znad Sahary), odkrytych powierzchni rolnych, naturalnych pożarów lasów. 

Oddychanie „czystym” powietrzem, a więc takim, które ma możliwy najmniejszy negatywny wpływ na nasze zdrowie lub spełnia zalecenia Światowej Organizacji Zdrowia, jest możliwe. Wymaga to jednak dużego i wspólnego globalnego wysiłku oraz działań w najbliższym otoczeniu, czyli Europie. Często oznacza to istotne wyrzeczenia oraz zmianę dotychczasowych zachowań. Należy szukać rozwiązań nisko- lub zeroemisyjnych do produkcji energii (prądu, ciepła i ciepła technologicznego dla przemysłu), czystej energii dla pojazdów (w tym do ich produkcji i przemieszczania się), czy sposobów zarządzania emisjami, jak np. optymalizacji prędkości i płynności ruchu pojazdów w miastach (najwyższą emisję zanieczyszczeń powietrza z pojazdów obserwuje się w korkach i przy prędkości poniżej 40 km/h oraz powyżej 90 km/h). Ponadto należy dbać o czystość dróg i o ile to możliwe, zrezygnować z korzystania z pojazdów indywidualnych na rzecz transportu publicznego, który powinien być tani oraz sprawny i szybki. Inną kwestią jest spedycja i transport dóbr z wykorzystaniem taboru ciężkiego, który również wymaga odpowiednich działań. To jednak poważne i kosztowne wyzwania, na które wiele osób nie chce się decydować bez odpowiednich dodatkowych subwencji, zniżek i ulg na ich realizację.