Hydroizolacje wtórne w budynkach zabytkowych

*****
Artykuł porusza kwestię hydroizolacji budynków zabytkowych. Autor opisuje dwa typy nieprawidłowego podejścia do zagadnienia modernizacji tychże budynków. Wymienia błędy, które mogą zaistnieć podczas renowacji, a także najważniejsze zasady konserwatorskie. Podkreśla rolę badań i analiz poprzedzających renowację.

Secondary waterproofing in historical buildings

The article addresses the issue of secondary waterproofing in historical buildings. The author describes two types of improper approaches to the modernization of these buildings. He lists the errors that may occur during renovation, as well as the most important conservation principles. The author emphasizes the role of research and analysis preceding the renovation process.
*****

Modernizacja wymaga jednak szczegółowej analizy wpływu dokonywanych zmian na zachowanie starych elementów konstrukcyjnych oraz artystycznych. Aspektem o najwyższej wadze jest określenie, w jakim zakresie stopień nadmiernego zawilgocenia spowodowany jest przez zaburzenie swoistego stanu równowagi, wywołane przez wprowadzenie niekorzystnych przemian, skutkujących z kolei nieoczekiwanymi, szkodliwymi procesami fizycznymi (możliwymi do usunięcia i przywrócenia pierwotnego stanu), a w jakim rzeczywiście konieczne staje się zastosowanie współczesnych technologii (w tym inwazyjnych) oraz jaki będzie bilans zysków i strat w wyniku ich zastosowania – w walce z zawilgoceniem budynków zabytkowych należy, na ile to tylko możliwe, przyjąć strategię powrotu do bezpiecznego stanu początkowego [1].

Czytaj też: Materiały do wtórnej hydroizolacji budynków – masy uszczelniające 

Historyczne techniki budowlane

W przeszłości nie znano materiałów hydroizolacyjnych we współczesnym tego słowa znaczeniu [3]. Dawni budowniczowie radzili sobie jednak z problemem zawilgocenia całkiem dobrze. Kapilarnemu podciąganiu wilgoci przeciwdziałano poprzez dobór kamieni na warstwę podmurówki. Wielkoformatowe kamienie fundamentowe wykonane z mniej nasiąkliwego kamienia naturalnego, najczęściej z granitowych eratyków (głazów narzutowych), tworzyły barierę przeciwwilgociową, nawet przy ekstremalnym obciążeniu konstrukcji wodą (FOT. 1).

We wczesnych budynkach murowanych przy wykonywaniu fundamentów kamienie wrzucano do wykopu bez wypełniania przestrzeni między nimi zaprawą (RYS. 1), dzięki czemu spoiny nie stanowiły drogi umożliwiającej kapilarne podciąganie wilgoci. Również w średniowieczu rzadko łączono kamienie fundamentów zaprawą, a jeśli tak się działo, stosowano zaprawę z dużą ilością wapna (bardzo tłustą) lub (najczęściej) co kilka warstw zalewano kamienie gliną. Glina chłonęła wprawdzie wodę, niemniej również zatrzymywała ją, nie dopuszczając do podciągania jej do wyższych partii muru.

Przy zasypywaniu tak wykonanych fundamentów – szczególnie w przypadku budowli zlokalizowanych w trudnym terenie – wykorzystywano dwa rodzaje gruntu układanego warstwami. Piasek oraz glinę układano na przemian pod takim kątem, aby „wymusić” odprowadzenie wody od fundamentów (RYS. 2). Taki system ochrony przed wilgocią sprawdzał się dopóty, dopóki nie został zniszczony na przykład późniejszymi przekopami.

W średniowieczu gliny używano również do wykonywania hydroizolacji pionowych, oblepiając nią zagłębione w gruncie zewnętrzne powierzchnie murów. Mury fundamentowe budynków historycznych (szczególnie wzniesionych w średniowieczu) były ponadto stosunkowo wysokie, a często wręcz wyniesione ponad poziom terenu, tworząc cokół budynku. Dodatkowo poziom podłogi lub posadzki praktycznie zawsze znajdował się wyżej niż poziom otaczającego terenu (RYS. 3) [1, 4, 5].

Tak wykonane ściany, mimo braku systemu hydroizolacji rozumianej współcześnie, w wielu przypadkach po dziś dzień nie wykazują szczególnie wyraźnego podciągania wilgoci. Podkreślenia wymaga z jednej strony fakt, że nawet wówczas, gdy w dolnej części muru nie widać objawów podwyższonego zawilgocenia, nie wyklucza to wystąpienia tego zjawiska wewnątrz przegrody. Z drugiej jednak strony parowanie na powierzchni jest wówczas większe niż dopływ wilgoci z dołu, co skutkuje utrzymywaniem się swoistego stanu równowagi wilgotnościowej [4, 5].

Charakterystyczną cechą budowli zabytkowych jest brak poziomych zabezpieczeń przeciwwilgociowych nie tylko w strukturze murów, ale również na podłożu pod posadzkami. Posadzki układane były zazwyczaj bądź bezpośrednio na podsypce piaskowej (w przypadku grubych płyt kamiennych) lub też na podkładzie wapiennym (w przypadku cienkich płyt ceramicznych). Spoiny między płytami również wypełniano zaprawą wapienną, co pozwalało na odparowywanie wilgoci. Taka struktura podłoża pod posadzkę, podobnie jak struktura najniższych partii muru, umożliwiały naturalny ruch wilgoci, który w murach historycznych należy traktować jako stały i nieunikniony – od architektury romańskiej przez gotycką i późniejszą widać, że ochrona budowli przed zawilgoceniem polegała nie na uszczelnianiu, ale na szybkim i sprawnym odprowadzaniu wody oraz ograniczaniu jej szkodliwego oddziaływania na budowle [1, 7].

Wilgoć podciągana kapilarnie z gruntu rzadko jest bezpośrednią i jedyną przyczyną nadmiernego zawilgocenia budynków zabytkowych. Dochodzi do tego raczej w wyniku wystąpienia dodatkowych czynników, które ograniczają odparowywanie wilgoci kompensującego dopływ wilgoci kapilarnej (stopień uszkodzenia zależy zatem od stosunku dopływu wilgoci kapilarnej do odprowadzania wilgoci przez odparowanie) [2, 4]. Problemy nadmiernego zawilgocenia pojawiały się z upływem czasu i narastały w wyniku podnoszenia się poziomu terenu w bezpośrednim sąsiedztwie budynku, wykonania betonowych opasek oraz utwardzonych nawierzchni ulic, jak również zaniedbywania kwestii związanych z odprowadzeniem wód opadowych (RYS. 4) [1, 4].

Podkreślenia wymaga również fakt, że stosowane w zabytkowych murach ceglanych i kamiennych zaprawy wapienne stanowiły (i nadal stanowią) czynnik zabezpieczający tak wykonaną przegrodę przed destrukcją. Ten rodzaj zaprawy charakteryzuje się wysoką porowatością oraz dobrymi właściwościami kapilarnymi. Dzięki temu spoiny z zaprawy wapiennej tworzą tak zwane sączki – absorbują wodę z cegieł, a w konsekwencji również rozpuszczone w niej szkodliwe sole budowlane. Jeśli zatem nastąpi destrukcyjne działanie wody (zamarzanie) i/lub soli (krystalizacja), dezintegracji ulegają nie cegły, lecz właśnie zaprawa wypełniająca spoiny [7].

Skutki niepowodzeń w renowacji zabytków

Zaobserwować można dwa typy nieprawidłowego podejścia do zagadnienia modernizacji.

Pierwsze to działania, na skutek których dochodzi do zmniejszenia, a niejednokrotnie wręcz do zniszczenia wartości zabytkowych (klasycznym przykładem jest ocieplanie w systemie ETICS budynków z bogato zdobioną elewacją).

Drugie podejście to takie, w którym na skutek niezrozumienia podstawowych właściwości zabytkowej tkanki budowlanej, w wyniku wprowadzania w nią współczesnych materiałów lub rozwiązań technicznych, których nie można uznać za kompatybilne z rozwiązaniami stosowanymi w przeszłości, następuje przyspieszona destrukcja istniejących materiałów.

Często dochodzi również do sytuacji, w której zamiast wcześniej prawidłowo określić przyczynę, a dopiero później odciąć dopływ wody lub wilgoci, wykonuje się niepotrzebne, a zarazem drogie hydroizolacje, które na skutek braku prawidłowego rozpoznania przyczyn nadmiernego zawilgocenia, nie zapewniają prawidłowej ochrony, a w krytycznych przypadkach szkodzą zamiast pomagać [8].

Często obserwowanym działaniem, szczególnie destrukcyjnym w przypadku obiektów zabytkowych (a zwłaszcza świątyń), jest wymiana dawnych posadzek oraz wykonywanie betonowych opasek poziomych wokół murów zewnętrznych. Wymiana posadzki pozwalającej na naturalny ruch wilgoci na przykład na szczelną płytę żelbetową spowoduje intensyfikację podciągania kapilarnego wilgoci w murach, podobnie jak wykonanie zewnętrznej opaski betonowej uniemożliwia odparowanie wilgoci pochodzącej z wody opadowej i powoduje jej wnikanie oraz transport kapilarny w murze (RYS. 5). Postępowanie takie, poza naruszeniem wartości zabytkowych, praktycznie w każdym przypadku prowadzi do degradacji murów w strefie cokołowej [7].

Innym, powszechnie obserwowanym błędem jest naprawa szkód spowodowanych przez mróz lub krystalizację szkodliwych soli budowlanych, polegająca na uzupełnieniu ubytków w zaprawie spoinowej lub tynku przy użyciu szczelnej zaprawy cementowej. Zabieg taki powoduje jedynie intensyfikację procesu niszczenia nowego tynku oraz starego muru. Takie podejście do naprawy jest niestety zjawiskiem wynikającym z braku wiedzy o procesach wilgotnościowych zachodzących w obrębie cokołu. Szczelna zaprawa cementowa zamyka drogę migracji wilgoci z muru i albo podnosi (w wyniku stworzenia tzw. komina kapilarnego) strefę odparowywania ku górze (RYS. 6), albo prowadzi do degradacji cegieł jako „słabszego ogniwa” (FOT. główne) [7].

Ochrona zabytków architektury

Działania podjęte przez agendę Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Edukacji, Nauki i Kultury (UNESCO), a także jej organu doradczego, Międzynarodowej Rady Ochrony Zabytków i Miejsc Historycznych (ICOMOS), zaowocowały stworzeniem zasad ochrony zabytku, m.in. poprzez opracowanie i wydanie [2]:

• Karty Ateńskiej, podczas konferencji w Atenach w 1931 r.,
• Karty Weneckiej, zawierającej uchwały II Międzynarodowego Kongresu Architektów i Techników w Wenecji w 1964 r.,
• Deklaracji Amsterdamskiej w sprawie europejskiego dziedzictwa architektonicznego w 1975 r.,
• Międzynarodowej Karty Ochrony Miast i Dzielnic Zabytkowych z Toledo w 1986 r.,
• Deklaracji Sztokholmskiej ICOMOS w 1998 r.

Za największe osiągnięcie współczesnej teorii konserwacji–restauracji uważany jest nakaz indywidualnego traktowania każdego zabytku. Podejście to powinno opierać się na podstawach naukowych, głębokim zrozumieniu istoty zabytku, prawidłowym określeniu niekorzystnych zjawisk, postawieniu prawidłowej diagnozy oraz poszukiwaniu umiejętnego sposobu „leczenia” [8].

Prace konserwatorskie mają niezwykle złożony, a zarazem wielotematyczny (od prac typowo budowlanych po artystyczne) charakter. Aby umożliwiły one zachowanie zabytku wraz z wszystkimi jego wartościami, przy jednoczesnym czytelnym ich wyeksponowaniu, nie prowadząc przy tym do degradacji budynku, konieczne jest przestrzeganie podstawowych zasad dotyczących traktowania dóbr kultury (tzw. 7 zasad konserwatorskich) [2, 8]:

• primum non nocere,
• maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji zabytku i wszystkich jego wartości (materialnych i niematerialnych),
• minimalnej niezbędnej ingerencji (powstrzymania się od działań niekoniecznych),
• usuwania tego (i tylko tego) co na oryginał działa niszcząco,
• czytelności i odróżnialności ingerencji,
• odwracalności metod i materiałów,
• wykonywania wszelkich prac zgodnie z najlepszą wiedzą i na najwyższym poziomie.

Najtrudniejszą do realizacji w praktyce jest zasada odwracalności. Częstokroć sprowadza się ona do troski o to, aby zastosowane materiały lub rozwiązania nie uniemożliwiły zastosowania w przyszłości innych, nowocześniejszych metod lub materiałów [8].

Rewaloryzacja zawilgoconych zabytków

W przypadku pojawienia się w strukturze obiektu nadmiernego zawilgocenia, jakiego nie odnotowano w okresach wcześniejszych, w pierwszej kolejności należy rozpoznać, czy i jakie prace były realizowane w obiekcie lub jego bezpośrednim otoczeniu oraz czy prace te mogły mieć wpływ na zmianę mikroklimatu wnętrza i zaburzenie równowagi wilgotnościowej, a tym samym stać się przyczyną nadmiernego zawilgocenia budynku [1].

Aby rewaloryzacja zabytkowej tkanki budowlanej mogła mieć miejsce, konieczne jest wykonanie określonej dokumentacji, na podstawie której możliwe będzie wykonanie projektu budowlanego oraz przeprowadzenie prac konserwatorskich. Ta wstępna dokumentacja obejmuje przede wszystkim [2]:

• badania historyczne,
• badania dotyczące cech artystycznych obiektu,
• badania archeologiczne,
• badania architektoniczno-konserwatorskie,
• badania chemiczno-konserwatorskie,
• badania biologiczne, w tym przede wszystkim mykologiczne,
• badania konstrukcyjno-budowlane,
• ekspertyzy instalacyjne,
• ekspertyzy mykologiczno-budowlane.

Jako najczęściej występujące przyczyny niepowodzenia prac mających na celu przywrócenie równowagi wilgotnościowej (najczęściej rozumianych jako osuszenie) w budynkach zabytkowych wskazać należy niedostateczną diagnozę – tj. taką, która nie uwzględnia całej złożoności zjawisk związanych z transportem wilgoci – lub wręcz jej całkowity brak (inne przyczyny niepowodzenia to np. niewłaściwy dobór metod uszczelniania murów, wadliwe wykonanie prac czy niewłaściwa bieżąca eksploatacja budynku). Trud rozpoznania wszelkich szkodliwych zjawisk prowadzących do nadmiernego zawilgocenia zabytkowych budynków musi być zatem podjęty przed przystąpieniem do prac mających na celu osuszenie konstrukcji.

Prowadząc diagnostykę zawilgoconych obiektów zabytkowych, należy uwzględnić wiele czynników. W przypadku fundamentów, ścian fundamentowych, ścian piwnic oraz posadzek leżących na gruncie istotna jest analiza, w jaki sposób na stan wilgotnościowy tych elementów wpływa woda i wilgoć występujące w gruncie, pobór i podciąganie kapilarne wilgoci, woda opadowa i rozbryzgowa, dyfuzja pary wodnej, a także sposób użytkowania budynku. W przypadku stropów i sklepień istotne są transport kapilarny, dyfuzja pary wodnej, woda z nieszczelnych dachów oraz wentylacja poddasza. Nie mniej istotna jest analiza otoczenia budowli [1].

Opracowania dotyczące nadmiernego zawilgocenia oraz wpływu tego zawilgocenia na budynek zabytkowy (np. ekspertyzy mykologiczno-budowlane) powinny być wykonane na tyle wnikliwie, na ile to tylko możliwe, niemniej przy ograniczeniu do niezbędnego minimum ilości próbek do badań niszczących lub seminiszczących. Na pierwszym etapie nie ma potrzeby wykonywania pełnego zakresu badań – wystarczające jest zazwyczaj wstępne rozpoznanie, na przykład poprzez wykonanie pomiaru zawilgocenia metodami nieniszczącymi (elektrooporowymi, tomograficznymi, ultradźwiękowymi lub rezonansowymi). Postawiona na tej podstawie diagnoza staje się przyczynkiem do przeprowadzenia prostych działań gospodarskich [1, 2].

Rozpoznaniu poziomu zawilgocenia budynku służyć powinna ocena siedmiu istotnych parametrów [1]:

• pomiary wilgotności murów obiektu oraz wysokości strefy zawilgocenia,
• ocena zasolenia murów obiektu,
• pomiary wysokości poziomu gruntu w stosunku do wysokości posadzki (punktu 0),
• pomiary parametrów powietrza (temperatura i wilgotność względna) we wnętrzu oraz na zewnątrz,
• pomiary prawdopodobieństwa kondensacji pary wodnej,
• pomiar gradientu pionowego temperatury,
• pomiary prędkości przepływów powietrza.

Zarówno badania inwazyjne, jak i prace budowlano-konserwatorskie nie mogą mieć miejsca bez pozwolenia ze strony właściwego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Zezwolenia WKZ wymagają w zasadzie wszelkie prace osuszające, a szczególnie te, które będąc na styku prac budowlanych i konserwatorskich, mogą budzić wątpliwości co do ich klasyfikacji [1].

W pierwszej kolejności należy dążyć do usunięcia przyczyn nadmiernego zawilgocenia poprzez korektę rozpoznanych nieprawidłowości wymienionych powyżej. Dopiero po zrealizowaniu programu działań podstawowych oraz po wykonaniu badań kontrolnych (w odstępach roku, dwu oraz trzech lat), wykazujących, że proces osuszenia nie zachodzi, można ewentualnie opracować harmonogram inwazyjnych prac osuszeniowych.

Artykuł 10. Karty weneckiej stanowi, że „Tam, gdzie tradycyjne techniki okazują się nieskuteczne, stabilizacja zabytku architektury może zostać osiągnięta przy użyciu dowolnej współczesnej techniki konserwacji i budownictwa, której skuteczność została wykazana naukowo i potwierdzona doświadczeniem”. Stosowanie współczesnych materiałów budowlanych nieadekwatnych do zabytkowego obiektu, na przykład o innych parametrach paroprzepuszczalności, powinno być ograniczone do niezbędnego minimum i to wyłącznie pod warunkiem że nie będą szkodliwe dla zabytkowej substancji [1].

W sytuacji, gdy podciągania kapilarnego wilgoci w murze faktycznie nie uda się wyeliminować lub ograniczyć innymi metodami, wskazanym i pomocnym może okazać się wykonanie wtórnej hydroizolacji poziomej metodami iniekcyjnymi. Jednak rozwiązanie takie należy postrzegać jako wyjątek. Iniekcja musi być ponadto wykonana w warstwie przewodzącej kapilarnie, czyli najczęściej w zaprawie, a nie w niejednorodnym murze jako takim.

Warunkiem wydania pozwolenia na takie prace musi być również weryfikacja wcześniej podjętych działań (i uzyskanych w ich wyniku efektów) oraz wykazanie, że ingerencja w zabytek jest w tym wypadku niezbędna. Dokumentami stanowiącymi podstawę do zaprojektowania i wykonania wtórnych hydroizolacji metodami klasyfikowanymi jako inwazyjne powinny być ekspertyzy ustalające skalę obserwowanych zjawisk, ich przyczynę oraz wskazujące sposób (lub sposoby, w tym alternatywne) dalszego, a zarazem poprawnego postępowania [1, 5].

Wykonywane w obiektach zabytkowych prace budowlane nie ograniczają się z reguły tylko do zagadnień konstrukcyjnych i dekoracyjnych. Towarzyszą im zazwyczaj dodatkowe, a jednak niezbędne działania, takie jak [2]:

• zabezpieczenie obiektu na czas rewaloryzacji,
• stabilizacja elementów dekoracyjnych i konstrukcyjnych w obiekcie,
• modernizacja obiektu,
• ekspozycja i aranżacja w starych strukturach,
• anastyloza (złożenie) elementów zdekomponowanych,
• w razie konieczności przeniesienie do muzeum lub lapidarium elementów o dużych walorach artystycznych.

Szeroko rozumiane osuszanie budynków jest zabiegiem złożonym i długotrwałym. Wtórne uszczelnienie budynku mające za zadanie likwidację wilgoci pochodzącej z gruntu, poprzez wykonanie hydroizolacji poziomych oraz pionowych murów, pozostaje zazwyczaj bezowocne, jeśli nie zostaną uwzględnione i wyeliminowane pozostałe przyczyny zawilgocenia (zazwyczaj najłatwiejsze do likwidacji, a jakże często nie brane pod uwagę w programach prowadzonych prac).

Problemów z zawilgoceniem budynków, a szczególnie budynków zabytkowych, nie da się też rozwiązywać wyrywkowo – bez pomiarów, bez kompleksowych badań oraz uwzględnienia wszystkich czynników i wzajemnej reakcji wszystkich elementów budowli, a przede wszystkim bez całościowego patrzenia na strukturę zabytku.

Aby uniknąć powtarzających się w przeszłości niepowodzeń działań mających na celu przywrócenie stanu równowagi wilgotnościowej w zabytkowych budynkach konieczne jest przyjęcie odpowiednich zasad postępowania:

• przeprowadzenie kompletnej, a zarazem kompleksowej diagnozy, w postaci precyzyjnej oceny zjawisk fizycznych zachodzących w zawilgoconym budynku, wraz z ustaleniem skali rozpoznanych zjawisk (ekspertyza techniczna i jej konserwatorska interpretacja) przed przystąpieniem do prac projektowych i wykonawczych,
• rozpoznanie technologii, w jakiej wykonano elementy konstrukcji budynku, tak aby podejmowane działania były adekwatne do konkretnej sytuacji,
• opracowanie kompletnych (obiektywnych, wielobranżowych oraz obejmujących pomiary zawilgocenia) materiałów przedprojektowych oraz projektowych,
• zachowanie czujności konserwatorskiej (nadzór i odbiory),
• unikanie wątpliwych (błędnych, zdezaktualizowanych lub o niepotwierdzonej skuteczności) technologii,
• kompleksowość i kompletność prac osuszających,
• pełne dokumentowanie poszczególnych etapów wykonawstwa, łącznie z dokumentacją powykonawczą,
• wdrożenie mechanizmu kontroli skuteczności przeprowadzonych prac,
• uwzględnianie aspektu archeologicznego,
• usunięcie wszelkich negatywnych okoliczności mogących mieć wpływ na brak równowagi wilgotnościowej w budynku, odwracalnymi metodami nieinwazyjnymi,
• prowadzenie inwazyjnych prac izolacyjnych tylko pod warunkiem wcześniejszego wykonania prac nieinwazyjnych, pełnego dokumentowania prac (w tym badań archeologicznych oraz robót „zanikających”).

Zasadnicze znaczenie przy prowadzeniu prac mających na celu osuszenie budynku historycznego ma zachowywanie integralności zabytków (jednorodności rozwiązań typowych dla czasu, w których one powstawały). Wprowadzane w dawną strukturę nowoczesne materiały i rozwiązania mogą z nią dobrze współistnieć tylko wówczas, gdy zostają podporządkowane (pod względem właściwości fizycznych) oryginalnej materii, oraz gdy pozostają w zgodzie ze swego rodzaju „filozofią” budowli (myślą i koncepcją jej twórców) [1].

Literatura

1. W. Eckert, P. Filipowicz, G. Młynarczyk, W. Pedrycz, B.J. Rouba, „Optymalizacja metod konserwacji. Zagadnienie nierównowagi wilgotnościowej w obiektach zabytkowych”, Narodowy Instytut Dziedzictwa, Warszawa 2022.
2. J. Karyś, „Udział mykologii budowlanej w rewaloryzacji obiektów o dużej wartości historycznej” [w:] J. Karyś (red.), „Ochrona przed wilgocią i korozją biologiczną w budownictwie”, Grupa MEDIUM, Warszawa 2014, s. 346–360.
3. B. Monczyński, „Rozwój technologii materiałów hydroizolacyjnych”, „IZOLACJE” 6/2023, s. 108–112.
4. B.J. Rouba, „Zawilgocenie – problem opiekuna kościoła”, „Renowacje i Zabytki” 1/2021, s. 122–137.
5. H. Künzel, „Bauphysik und Denkmalpflege”, Fraunhofer IRB Verlag, Stuttgart 2009.
6. J. Tajchman, A. Jurecki, „Historia Technik Budowlanych – fundamenty, rusztowania, mury, więźby, sklepienia”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2020.
7. J. Tajchman, „Rozwiązania patologiczne w konserwacji i restauracji zabytków architektury (wybrane przykłady)” [w:] J. Jasieńko, A. Klimek, Z. Matkowski, K. Schabowicz (red.), „Problemy remontowe w budownictwie ogólnym i obiektach zabytkowych”, Dolnośląskie Wydawnictwo Edukacyjne, Wrocław 2006, s. 69–91.
8. B.J. Rouba, „Modernizacja zabytku drogą do jego rewitalizacji?” [w:] J. Jasieńko, A. Klimek, Z. Matkowski, K. Schabowicz (red.), „Problemy remontowe w budownictwie ogólnym i obiektach zabytkowych”, Dolnośląskie Wydawnictwo Edukacyjne, Wrocław 2006, s. 92–101.