Termomodernizacja budynków z wielkiej płyty w Polsce

W artykule:

• Wielka płyta – potrzeba zmian
• Korzyści wynikające z termomodernizacji budynków wielkopłytowych
• Bariery utrudniające realizację termomodernizacji
• Techniczne możliwości obniżenia zużycia energii w budynkach z wielkiej płyty

W styczniu 2024 r. Główny Urząd Statystyczny opublikował opracowanie pt. „Warunki mieszkaniowe w Polsce w świetle wyników Narodowego Spisu Ludności i Mieszkań 2021”. Wynika z niego, że w Polsce jest ponad 6 mln budynków mieszkalnych. Szacuje się, że budynków z wielkiej płyty jest ok. 60 tys., co stanowi ok. 1% zasobu budynkowego. Według szacunków mieszka w nich 10–12 mln ludzi. W sumie jest to ok. 4 mln lokali mieszkalnych, które, wznoszone od końca lat 60., miały być użytkowane przez ok. 60 lat.

Komfort życia w budynkach z wielkiej płyty, zarówno pod względem funkcjonalności, jak i estetyki, często był krytykowany. Chociaż budowano je z myślą o wartościach społecznych i wizji wygodnego życia, styl architektoniczny wielkiej płyty charakteryzował się monotonią i przewidywalnością. 

Negatywna percepcja budownictwa wielkopłytowego zmieniła się jednak wraz z upływem czasu. Osiedla z wielkiej płyty zazieleniły się poprzez rozrost nasadzonej roślinności. Rozbudowano infrastrukturę społeczną. Dzięki rozwiniętej komunikacji publicznej lokalizacja wielu osiedli wielkopłytowych dziś uważana jest za atrakcyjną. Coraz bardziej docenia się fakt, że budynki na tych osiedlach nie są rozlokowane zbyt blisko, co jest wadą wielu osiedli powstających współcześnie. Okazuje się również, że techniczna jakość budynków niekoniecznie jest gorsza od zabudowy deweloperskiej. Budynki wielorodzinne powstające dziś również mają swoje poważne wyzwania techniczne, choć jeszcze nie tak dobrze rozpoznane jak w przypadku wielkiej płyty.

Wielka płyta – potrzeba zmian

Wyżej wymienione okoliczności były argumentami przemawiającymi za modernizacją budynków z wielkiej płyty. Wynika to z niskiej jakości używanych kilkadziesiąt lat temu materiałów budowlanych, zwłaszcza tych wykorzystywanych do wykończenia wnętrz. To właśnie one stanowią źródło licznych problemów i niedogodności dla mieszkańców budynków z tamtej epoki. Szczególnie krytykowane jest wykonawstwo mieszkań, uznawane za nierzetelne i pełne wad. Już na etapie projektowania i budowy błędy w konstrukcji budynków z wielkiej płyty prowadziły do różnych problemów.

Jednym z głównych wyzwań są znaczne straty cieplne. Chociaż większość budynków już docieplono, efektywność tych działań pozostawia wiele do życzenia. Dlatego termomodernizacja w przypadku budynków z wielkiej płyty była i jest często podejmowana.

Najważniejszymi korzyściami płynącymi z modernizacji budynków z wielkiej płyty jest utrzymanie wartościowych budynków z dobrą lokalizacją i infrastrukturą oraz poprawa jakości zasobu, zapewniająca bezpieczeństwo użytkowania i estetyczny wygląd. Zwiększenie efektywności energetycznej tych budynków z kolei przekłada się na niższe rachunki za ogrzewanie. Dzięki temu mieszkania w budynkach z wielkiej płyty stają się bardziej komfortowe, ekonomiczne w utrzymaniu i estetycznie atrakcyjne.

Termomodernizacja budynków z wielkiej płyty to proces, który ma na celu poprawę efektywności energetycznej budynków poprzez zastosowanie nowoczesnych materiałów i technologii. Obejmuje on izolację termiczną elewacji, wymianę stolarki okiennej i drzwiowej, ulepszenie systemów grzewczych i wentylacyjnych, integrację z OZE, a także montaż automatycznych systemów zarządzania energią.

Warto podkreślić, że modernizacji poddawane są obecnie także budynki, które wcześniej były ocieplane, ponieważ stare izolacje nie spełniają współczesnych standardów i nie zapewniają odpowiedniej ochrony przed stratami ciepła.

Kompleksowa termomodernizacja obejmuje wiele elementów. Decyzje dotyczące niektórych z nich mogą być podejmowane przez samych mieszkańców. Chodzi przede wszystkim o stolarkę okienną. Nie ma na ten temat oficjalnych danych, ale można zakładać, że w większości mieszkań w budynkach z wielkiej płyty oryginalne okna drewniane zostały już wymienione na nowocześniejsze – plastikowe komorowe.

Inne modyfikacje wymagają działania na poziomie całego budynku. Mowa tutaj w szczególności o dociepleniu przegród zewnętrznych. Z punktu widzenia dzisiejszych norm i potrzeb termomodernizacje wielkiej płyty, których dokonano w ciągu ostatnich 25 lat, są niewystarczające. Docieplenia, jakie wówczas wykonywano, miały 5–10 cm termoizolacji (zazwyczaj styropianu), co jest znacznie poniżej obecnie przyjętych standardów.

Korzyści wynikające z termomodernizacji budynków wielkopłytowych

Przeprowadzenie procesu termomodernizacji budynków z wielkiej płyty w Polsce będzie niosło ze sobą szereg korzyści, przede wszystkim dla mieszkańców tych nieruchomości (ok. 10 mln ludzi, w dużej części starszych i niezbyt zamożnych), ale też dla gospodarki i środowiska naturalnego.

Przede wszystkim kompleksowa termomodernizacja wiąże się ze znaczną redukcją zużycia energii w budynkach, co przekłada się na zmniejszenie kosztów ogrzewania i klimatyzacji, czyli niższe rachunki za energię.

Pozytywnym efektem termomodernizacji jest jej wpływ na wartość nieruchomości. Dzięki estetyce i atrakcyjnemu wyglądowi mieszkania w modernizowanych budynkach będą cieszyć się większą popularnością wśród potencjalnych nabywców.

Termomodernizacja może wpłynąć na poprawę komfortu użytkowania mieszkań. Dzięki zastosowaniu nowoczesnych technologii łatwiej będzie utrzymać odpowiednią dla danej pory roku stabilną temperaturę w pomieszczeniach.

Dużą zaletą termomodernizacji jest również bezpośredni wpływ na zdrowie mieszkańców. W wyniku działań termomodernizacyjnych zrealizowanych dotychczas w budynkach z wielkiej płyty (głównie docieplenie ścian i wymiana stolarki) mieszkania stały się „zbyt szczelne”, co poważnie zakłóciło działanie wentylacji grawitacyjnej. Zużyte, zbyt wilgotne powietrze sprzyja namnażaniu grzybów w mieszkaniach. Ze względów zdrowotnych zatem zastosowanie wentylacji mechanicznej staje się koniecznością. Najkorzystniejszym rozwiązaniem, wartym rozważenia, jest połączenie wentylacji mechanicznej z odzyskiem ciepła (rekuperacją).

Budynki z wielkiej płyty są w dużej mierze ogrzewane z ciepłowni węglowych i sieciami wysokotemperaturowymi. Kompleksowa termomodernizacja pozwoli zmniejszyć konsumpcję węgla w ciepłowniach, umożliwi przejście na odnawialne źródła energii, a także spowoduje rozwój sieci niskotemperaturowych, które mogą być zasilane energią odnawialną. Takie zmiany pozwolą uzyskać nie tylko oszczędność energii, ale również redukcję emisji zanieczyszczeń (m.in. CO₂).

Z ekonomicznego punktu widzenia proces termomodernizacji przynosi także liczne korzyści dla sektora budowlanego oraz firm zajmujących się produkcją nowoczesnych materiałów i technologii. Konieczne będzie tworzenie innowacyjnych produktów i rozwiązań, które odpowiadać będą na rosnące zapotrzebowanie na energooszczędne technologie. Modernizacja sprzyja powstawaniu nowych miejsc pracy w sektorze budowlanym (i powiązanych z nim branż) oraz przyczynia się do rozwoju gospodarki.

Bariery utrudniające realizację termomodernizacji

Mimo przynoszenia ewidentnych korzyści, procesy termomodernizacyjne napotykają na wiele społeczno-edukacyjno-ekonomicznych barier, które utrudniają ich skuteczną realizację.

Jednym z głównych wyzwań są wysokie koszty oraz czasochłonność prac remontowych. Termomodernizacja wymaga dużych nakładów finansowych i może wiązać się z długotrwałym procesem budowlanym, co często zniechęca właścicieli nieruchomości do podjęcia decyzji o jej przeprowadzeniu.

Kolejnym istotnym problemem jest niewystarczające wsparcie rządowe dla programów termomodernizacji. Niezbędne są działania systemowe, które wspomagałyby proces termomodernizacji budynków z wielkiej płyty w dłuższym okresie, zamiast subsydiów energetycznych, które rozwiązują problem tylko punktowo, a często wspierają emisyjne źródła energii, takie jak węgiel czy gaz.

Wielu obywateli nie posiada wystarczającej wiedzy na temat korzyści płynących z przeprowadzenia termomodernizacji. Aby zniwelować tę barierę, należy stworzyć proaktywny system wsparcia, taki jak one stop shop, który pomoże mieszkańcom w całym procesie, oraz zorganizować szeroką kampanię edukacyjno-informacyjną, skierowaną do spółdzielni, wspólnot i właścicieli mieszkań.

Obecnie na rynku brakuje odpowiednio wykwalifikowanych kadr, szczególnie w zakresie instalacji odnawialnych źródeł energii (OZE). Przeszkoda ta będzie powoli zanikać, ponieważ pojawiły się oferty specjalistycznych kursów odpowiadających na rosnące zapotrzebowanie na specjalistów w tej dziedzinie. Nowe kierunki i zawody, które powstają w systemie edukacji zawodowej, spowodują wykształcenie nowych pokoleń profesjonalistów gotowych do realizacji termomodernizacji.

Techniczne możliwości obniżenia zużycia energii w budynkach z wielkiej płyty

Bloki z wielkiej płyty są jednym z najbardziej charakterystycznych elementów polskiego krajobrazu miejskiego, ale ich wiek oraz technologie budowlane z lat 60., 70. i 80. XX w. sprawiają, że są one obecnie wysoce nieefektywne pod względem energetycznym. Rosnące koszty energii oraz zmieniające się regulacje dotyczące ochrony środowiska stawiają przed zarządcami i mieszkańcami tych budynków ogromne wyzwanie: jak poprawić komfort cieplny i efektywność energetyczną, jednocześnie ograniczając wpływ na środowisko naturalne. W odpowiedzi na te potrzeby opracowano szereg metod termomodernizacji, które obejmują zarówno tradycyjne, jak i innowacyjne podejścia.

Przy ocieplaniu tych budynków należy pamiętać, że wybór technologii i rodzaju izolacji termicznej powinien być poprzedzony analizą stanu technicznego ścian zewnętrznych i konstrukcji budynku (wykonaną przez rzeczoznawcę budowlanego lub projektanta), a w przypadku wykorzystania wykonanego wcześniej ocieplenia, również oceną jego stanu.

Technologia ETICS

Metoda lekka mokra, znana również jako ETICS (External Thermal Insulation Composite System), jest jedną z najczęściej stosowanych technologii ocieplania ścian zewnętrznych budynków w Polsce. Popularność tej metody wynika z relatywnie niskiego kosztu wykonania, uniwersalności oraz możliwości estetycznego wykończenia elewacji.

Proces ocieplenia metodą ETICS rozpoczyna się od przygotowania powierzchni ścian, które muszą być czyste, suche i zagruntowane. Następnie na ścianach montowana jest izolacja termiczna – zazwyczaj płyty styropianowe, wełna mineralna lub płyty typu PIR. Wachlarz produktów budowlanych w Polsce jest niezwykle szeroki, nie ma więc problemu z dostępnością żadnego z tych materiałów.

Zaletami metody ETICS są przede wszystkim jej wszechstronność – można ją zastosować na większości typów ścian – oraz trwałość, jednak pod warunkiem prawidłowego wykonania.

Metoda lekka sucha

Metoda lekka sucha to alternatywne podejście do ocieplania budynków, zwłaszcza w sytuacjach, gdzie konieczne jest szybkie wykonanie prac (niezależnie od warunków atmosferycznych) albo wynika to z projektu.

W tej metodzie warstwa izolacyjna – najczęściej z wełny mineralnej lub styropianu – jest układana w ruszcie wykonanym z drewna lub metalu i mocowana do ścian za pomocą łączników mechanicznych. Ruszt pełni funkcję konstrukcji nośnej dla okładziny elewacyjnej, która po wiatroizolacji chroni ocieplenie przed działaniem warunków atmosferycznych. Okładzina to np. panele drewnopodobne, metalowe lub inne.

Proces ocieplenia metodą lekką suchą ma kilka zalet. Po pierwsze, może być realizowany niezależnie od warunków atmosferycznych (montaż mechaniczny). Po drugie, metoda ta zapewnia większe możliwości pod względem wyglądu elewacji – różnorodne panele pozwalają nadać budynkowi nowoczesny, oryginalny i estetyczny wygląd.

Wadą tej metody jest nieco wyższy koszt w porównaniu z metodą lekką mokrą, który wynika z ceny okładziny, bardziej precyzyjnego montażu oraz konieczności zastosowania rusztu.

Docieplenie na docieplenie

Wiele budynków wielorodzinnych, zrealizowanych w technologii wielkopłytowej, było już wcześniej ocieplanych (w latach 90. lub na początku XXI w.). Jednak technologie i grubość materiałów izolacyjnych stosowanych w tamtym czasie nie spełniają obecnych wymagań, określonych w Warunkach Technicznych. Wówczas stosuje się metodę docieplenie na docieplenie, którą można wykonać w obu ww. metodach.

Docieplenie na docieplenie polega na dodaniu kolejnej warstwy izolacji termicznej na już istniejącą. Przed przystąpieniem do prac konieczna jest dokładna analiza stanu istniejącej izolacji, aby upewnić się, że jest ona sucha, przyczepna, niezakurzona i nieuszkodzona. Projektant, najlepiej konstruktor, powinien podjąć decyzję o możliwości dołożenia lub konieczności zdjęcia poprzedniego docieplenia i wykonania docieplenia od początku zgodnie z WT.

Proces ten wymaga zastosowania dodatkowego mocowania, takiego jak odpowiednio długie łączniki mechaniczne czy specjalistyczne kleje. W niektórych przypadkach konieczne może być scalenie, wzmocnienie płyt prefabrykowanych albo ich połączenie z konstrukcją budynku. Nową warstwę izolacji należy wykończyć jak opisano w metodzie ETICS.

Docieplenie na docieplenie ma kilka istotnych zalet. Przede wszystkim pozwala znacznie poprawić parametry izolacyjne budynku bez konieczności usuwania istniejącej warstwy izolacji, co redukuje ilość odpadów budowlanych przy porównywalnym koszcie. Jest to szczególnie istotne z punktu widzenia ekologii i zrównoważonego rozwoju. Wadą jest zwiększone ryzyko problemów technicznych, takich jak konieczność naprawy mostków termicznych, jeśli pierwsza izolacja była źle wykonana.

Termomodernizacja budynków z wielkiej płyty – inne możliwości

Jednym z bardziej nowatorskich rozwiązań w termomodernizacji wielorodzinnych budynków z elementów wielkopłytowych jest zastosowanie samonośnych ścian termoizolacyjnych, które integrują izolację, stolarkę okienną oraz instalacje techniczne.

Samonośne ściany termoizolacyjne to płyty prefabrykowane, montowane bezpośrednio do istniejących ścian budynku. Każda płyta jest przygotowana w zakładzie produkcyjnym i zawiera wszystkie elementy niezbędne do poprawy efektywności energetycznej, w tym okna (minimum trzyszybowe) i zintegrowane systemy techniczne, takie jak przewody wentylacyjne czy kanały do instalacji fotowoltaicznych.

Największą zaletą tej technologii jest szybkość montażu – gotowe płyty są transportowane na plac budowy i instalowane w ciągu kilku dni, co minimalizuje uciążliwość dla mieszkańców. Dodatkowo takie rozwiązanie pozwala na kompleksową modernizację budynku, znacząco podnosząc jego standard energetyczny oraz estetykę. Budynek poddany takiej modernizacji może spełnić nawet standard budynku o niemal zerowym zużyciu energii (nZEB).

Oprac. na podstawie Raportu „10 milionów szans, czyli jak termomodernizować budynki z wielkiej płyty w Polsce”, opracowanego wspólnie z  Siecią Badawczą Łukasiewicz – ITECH Instytutem Innowacji i Technologii oraz Jarosławem Guzalem