Narażenie środowiskowe na azbest w województwie podlaskim

Powszechne stosowanie azbestu miało swe uzasadnienie w jego bardzo dobrych właściwościach fizykochemicznych, które pozwoliły mu znaleźć szerokie zastosowanie jako materiał w elementach budowlanych i hydraulicznych, w przemyśle samochodowym czy nawet odzieżowym. Po odkryciu niekorzystnych właściwości azbestu dla zdrowia bardzo duże ilości tego minerału, wprowadzone do najbliższego środowiska człowieka, mieszkań, zakładów pracy itd., stały się ogromnym problemem środowiskowym i zdrowotnym. Azbest jako czynnik powodujący nowotwory stał się w świadomości ludzi jednym z głównych zagrożeń dla zdrowia, tym bardziej, że znajdował się w najbliższym otoczeniu. Do słownika chorób nowotworowych weszło pojęcie azbestozy. Zaprzestano więc produkcji i stosowania azbestu i na całym świecie podjęto próby wyeliminowania go ze środowiska.

W Polsce od 1997 roku stale nasilają się działania zmierzające do wyeliminowania azbestu z otoczenia człowieka. Działania te objawiają się wsparciem finansowym państwa, zaangażowaniem samorządu terytorialnego w proces usuwania azbestu, restrykcyjnym prawem, edukacją społeczeństwa. Zgodnie z założeniami poczynionymi przez Ministerstwo Gospodarki do 31 grudnia 2032 roku województwo podlaskie ma zostać oczyszczone z azbestu.

Charakterystyka i właściwości azbestu

Azbest jest nazwą handlową grupy minerałów krzemowych o włóknistej budowie, występujących w przyrodzie. Ze względu na swoje właściwości fizyko-chemiczne znalazł on szerokie zastosowanie w różnych gałęziach przemysłu. Największe złoża azbestu znajdują się w Kanadzie, Rosji, Włoszech i Grecji. W Polsce złoża azbestu nie występują, był on natomiast szeroko sprowadzany i stosowany pod różną postacią (FOT. 1).

Mówiąc o azbeście, najczęściej ma się na myśli minerały z grupy serpentynu, takie jak chryzotyl (Mg₃(Si₂O₅)(OH) oraz z grupy amfiboli, czyli krokidolit, amosyt, tremolit, aktytnolit, antofyllit. Minerałem o najcieńszych włóknach jest chryzotyl; szacuje się, że ponad 90% występującego dziś azbestu przypada na ten właśnie minerał [1].

Azbest ma budowę włóknistą. Podczas obróbki mechanicznej lub na skutek erozji spowodowanej czynnikami atmosferycznymi rozpada się on na mikrowłókna o bardzo małej średnicy, które mogą pozostawać zawieszone w powietrzu i przenikać do układu oddechowego człowieka.

O wydobyciu azbestu i jego szerokim zastosowaniu w przemyśle zadecydowały wyjątkowe właściwości fizyczne i chemiczne tego minerału. Azbest bardzo słabo przewodzi ciepło i prąd, dlatego też traktowany jest jako izolator i wykorzystywany do produkcji przedmiotów, o podobnych właściwościach, takich jak rękawice termoizolacyjne, koce gaśnicze itp. Ze względu na dobre właściwości ścierne stosowany był również w przemyśle samochodowym w układach hamulcowych. Z uwagi na trwałość, wysoką izolacyjność i lekkość powszechnie wykorzystywany jest jako materiał budowlany w eternicie stanowiącym pokrycia dachowe oraz do wypełniania ścianek.

Cechy, które decydują o szkodliwości azbeztu dla zdrowia, to włóknista budowa i duża trwałość. Azbest jako minerał krzemowy jest bardzo trudno rozkładalny, zarówno w środowisku naturalnym, jak i w organizmie człowieka. Drobne włókna mineralne charakteryzują się m.in. tym, że mają bardzo ostro zakończone końcówki, które po wniknięciu do organizmu podrażniają tkankę płuc. Ostre zakończenie włókien widać dopiero w powiększeniu pod mikroskopem elektronowym. Ilustruje to FOT. 2 [2].

Azbest ma wiele różnych zastosowań w przemyśle; najważniejsze z nich zostały podane w TAB. 1 [4].

Szkodliwe działanie azbestu na człowieka

Azbest szkodliwe działa na układ oddechowy, powodując jego podrażnienia i stany zapalne, rozrost tkanki łącznej i nowotwory o różnej budowie morfologicznej, takie jak raki, międzybłoniaki, gruczolaki. Dowiedziono także, że azbest może szkodliwie działać również na inne miejsca w organizmie i odległe narządy. Do chorób wywołanych przez azbest należą:

• rak oskrzeli,
• rak krtani,
• zgrubienie opłucnej,
• azbestoza,
• rak żołądka,
• międzybłoniak,
• rak okrężnicy [5].

Rak płuc, powstały po ekspozycji na azbest, wykazuje zależność synergiczną z ekspozycją na dym papierosowy. Narażenie na oba te czynniki zwiększa zachorowalność na raka płuc ponad pięćdziesięciokrotnie [6].

Badania epidemiologiczne wykazały, że u populacji narażonej inhalacyjnie na azbest występuje nadwyżka zgonów z powodu raka płuc i międzybłoniaków. W 1935 roku badacze z USA i Wielkiej Brytanii po raz pierwszy wysnuli hipotezę o kancerogenności azbestu i jego szkodliwym działaniu na płuca. 10 lat później pojawiły się pierwsze opisy zależności pomiędzy narażeniem na pył azbestu a rakiem płuc. Wybrane badania umieralności pracowników narażonych na azbest przedstawia TAB. 2 [4].

Badania wykazały również, że wysokość ryzyka zgonu z powodu raka płuca zależna jest od następujących parametrów ekspozycji:

• rodzaj włókien azbestu,
• charakter stosowanego procesu przetwórstwa azbestu,
• wielkość kumulowanego narażenia,
• długość okresu latencji.

Właściwości rakotwórcze pyłu azbestu potwierdziły badania na zwierzętach [4].

Obecnie, zgodnie z Rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, azbest został skalsyfikowany jako substancja rakotwórcza kategorii 1 A [7]. Prace z nim podlegają przepisom dotyczącym prac z czynnikami rakotwórczymi.

Po udowodnieniu, że azbest jest czynnikiem rakotwórczym i po nasileniu się zachorowań w wielu krajach zaczęto ograniczać jego wytwarzanie oraz stosowanie i wprowadzono programy oczyszczania środowiska z azbestu. Główni producenci w Europie azbestu, czyli Rosja, Włochy, Grecja, Cypr i dawna Jugosławia wytwarzali w 1986 roku 2,7 mln ton azbestu. W 1990 roku nastąpił spadek do 63% światowej produkcji z 1986 roku, a w 1996 roku do 35%. W 1975 roku Finlandia całkowicie zaprzestała jego produkcji, a w latach 1988 i 1990 zrobiły to odpowiednio Cypr i Włochy [8].

Azbest w otoczeniu człowieka

Zwiększająca się świadomość szkodliwego oddziaływania azbestu na zdrowie doprowadziła w Polsce, tak jak i w innych krajach Europy, do wycofywania się z produkcji i stosowania azbestu w gospodarce. Sejm Rzeczpospolitej Polskiej uchwalił ustawę z dnia 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest, która doprowadziła do wygaszenia produkcji w zakładach wykorzystujących azbest [9]. Niemniej problem ogromnej kumulacji wyrobów azbestowych w środowisku naturalnym pozostał. Konieczne było podjęcie dodatkowych kroków w celu wyeliminowania azbestu ze środowiska w taki sposób, aby uniemożliwić przedostawanie się go do powietrza i narażenia populacji ludzkiej.

W 2010 roku Ministerstwo Gospodarki opracowało "Program Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009-2032", jako kontynuację i aktualizację celów oraz działań ustalonych w "Programie usuwania azbestu i wyrobów zawierających azbest stosowanych na terytorium Polski" z maja 2002 r.

Pierwszy program został opracowany przez Radę Ministrów w następstwie przyjętej przez Sejm Rzeczypospolitej Polskiej rezolucji z dnia 19 czerwca 1997 r. w sprawie programu wycofywania azbestu z gospodarki (MP Nr 38, poz. 373) [1].

W latach 2003-2008 z budżetu państwa finansowano następujące elementy programu usuwania azbestu:

1. opracowywanie planów i programów usuwania wyrobów zawierających azbest oraz przeprowadzanie szkoleń dla administracji rządowej i samorządowej o problematyce azbestowej,
2. prowadzenie działalności informacyjno-popularyzacyjnej,
3. prowadzenie monitoringu realizacji programu i działalności koordynacyjnej,
4. wsparcie finansowe działalności Ośrodka Referencyjnego Badań i Oceny Ryzyka Zdrowotnego Związanych z Azbestem i innych działań związanych z oceną szkodliwości włókien azbestu.

Obecny program usuwania azbestu ze środowiska (na lata 2009–2032) koncentruje się na następujących celach:

1. usunięcie i unieszkodliwienie wyrobów zawierających azbest,
2. minimalizacja negatywnych skutków zdrowotnych spowodowanych kontaktem z włóknami azbestu,
3. likwidacja szkodliwego oddziaływania azbestu na środowisko.

Ministerstwo Gospodarki zamierza przeznaczyć na ten cel 53 mln złotych [1].

Z jaką skalą występowania azbestu w środowisku po przetworzeniu go przez człowieka mamy do czynienia? Zgodnie z szacunkami Ministerstwa Gospodarki zawartymi w załączniku nr 2 do wymienionego programu w latach 2002-2008 usunięto około 1 mln ton wyrobów azbestowych. Do usunięcia pozostawało jeszcze około 14,5 mln ton tych wyrobów.

Największa ilość zabudowanych wyrobów azbestowych w przeliczeniu na osobę (0,45-1,00 kg/osobę) występuje na terenie następujących województw:

• mazowieckiego,
• lubelskiego,
• podlaskiego,
• świętokrzyskiego [1].

Ekspozycja na azbest

Można wyróżnić następujące źródła ekspozycji na azbest:

• naturalne (złoża azbestu lub miejsca, gdzie występuje on naturalnie),
• związane z działalnością człowieka (obiekty związane z wytwarzaniem i magazynowaniem azbestu, dzikie wysypiska odpadów, obiekty budowlane i inne urządzenia i instalacje, w których zastosowano azbest, np. płyty azbestowo-cementowe).

Obecnie ekspozycję na azbest można podzielić na dwa rodzaje:

• ekspozycja zawodowa związana z narażeniem różnych grup pracowników pracujących w kontakcie z azbestem, na przykład przy usuwaniu eternitu,
• ekspozycja pozazawodowa związana z narażeniem z dzikich składowisk czy obiektów budowlanych, których elementy zawierają azbest i ulegają korozji na skutek warunków atmosferycznych czy też działalności człowieka.

W ramach funkcjonowania pierwszego programu rządowego dotyczącego eliminacji azbestu ze środowiska w latach 2004–2008 w Ośrodku Referencyjnym Badań i Oceny Ryzyka Zdrowotnego Związanego z Azbestem wykonano 5005 pomiarów w 16 województwach. Pomiary przeprowadzono w 1358 punktach na terenie 249 powiatów w 746 gminach [1].

Średnie stężenie włókien azbestu na terenie kraju wyniosło 549 wł./m3. Stężenia wahały się w granicach 247-1142 wł./m3. Akceptowalna granica dla włókien azbestu wynosi do 1000 wł./m3, co oznacza, że stężenie włókien azbestu nie przekraczało takiego poziomu w około 80% punktów. Trzeba dodać, że wzrost liczby włókien azbestu w powietrzu wzrasta wraz ze wzrostem ilości zużytego azbestu w tonach [1].

Najwyższe dopuszczalne stężenie pyłu azbestu zostało określone w Rozporządzeniu Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 12 czerwca 2018 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy i wynosi ono 0,1 liczby włókien/cm3 dla azbestów wymienionych poniżej:

• aktynolit [cas^[1]: 77536-66-4] [10],
• antofilit [cas: 77536-67-5] [11],
• chryzotyl [cas: 12001-29-5; 132207-32-0] [12–13],
• amozyt [cas: 12172-73-5] [14],
• krokidolit [cas: 12001-28-4] [15],
• tremolit [cas: 77536-68-6] [16],

dla frakcji respirabilnej.

Zgodnie z ww. rozporządzeniem frakcja respirabilna to frakcja aerozolu wnikająca do dróg oddechowych, która stwarza zagrożenie dla zdrowia po zdeponowaniu, a włókna respirabilne to włókna długości powyżej 5 μm, o maksymalnej średnicy poniżej 3 μm i o stosunku długości do średnicy >  3 [17].

Cząstki włókien frakcji respirabilnej ze względu na swoje rozmiary mają możliwość wnikania głęboko do oskrzelików płucnych, skąd trudno je organizmowi usunąć i dlatego ich szkodliwość jest większa niż szkodliwość pyłu całkowitego o większych rozmiarach cząstek.

Zgodnie z badaniami przeprowadzanymi przez Instytut Medycyny Pracy w latach 2003-2010, podczas których analizą objęto łącznie 2925 wyników pomiarów, stwierdzono następujące stężenia średnie włókien azbestu w budynkach [18]:

• w budynkach mieszkalnych - 0,0018 wł./cm³,
• w budynkach użyteczności publicznej - 0,0014 wł./cm³,
• w zakładach produkcyjnych - 0,0043 wł./cm³.

Oczywiście znacznie większe średnie stężenie odnotowano podczas prac demontażowych z azbestem w tych pomieszczeniach.

I tak, w dalszych badaniach przeprowadzonych przez Instytut Medycyny Pracy w Łodzi, wykonanych wewnątrz pomieszczeń zawierających elementy azbestowe, najwyższe wartości średnich stężeń włókien respirabilnych wynosiły 0,0652 wł./cm3. Przekroczenie normatywu higienicznego sięgało 21,1% pomiarów. Stwierdzono, że zarówno przed wykonaniem tych prac, jak i po ich wykonaniu stężenie włókien kształtowało się na podobnym poziomie, ale było dziesięciokrotnie niższe od stężeń podczas prac usuwania elementów azbestowych i wynosiło odpowiednio 0,0034 i 0,0048 wł./cm3. Natomiast prace z azbestem na zewnątrz budynków wykazały mniejsze średnie stężenie niż w pomieszczeniach.

Średnie stężenie azbestu podczas tych prac kształtowało się następująco:

• przed demontażem - 0,0037 wł./cm³,
• podczas prac demontażowych - 0,0141 wł./cm³,
• po demontażu azbestu - 0,0005 wł./cm³.

Co ciekawe, średnia wartość stężenia włókien azbestu w miejscu składowania azbestu na przeznaczonych do tego składowiskach była stosunkowo niska i wynosiła 0,0008 wł./cm3 [18].

Przepisy prawne dotyczące ograniczania emisji azbestu do powietrza

Zgodnie z zapisami Rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 13 grudnia 2010 r. wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia na stanowiskach pracy, opisane w cytowanym wcześniej rozporządzeniu dotyczącym NDS, stanowią też dopuszczalne stężenie dla pomieszczeń, w których znajdują się elementy azbestowe (0,1 wł./cm3). Dla każdego takiego pomieszczenia, w którym znajdują się instalacje lub urządzenia azbestowe, sporządza się coroczny plan kontroli jakości powietrza obejmujący pomiary stężenia pyłów zawierających azbest. W razie stwierdzenia przekroczenia tych stężeń należy podjąć niezwłocznie działania w celu ograniczenia stężenia pyłów zawierających azbest do wartości poniżej wartości dopuszczalnej [19].

W świetle powyższych wyników należy stwierdzić, że stężenie włókien azbestu w obiektach zawierających elementy azbestowe jest niższe od dopuszczalnych norm.

Najwyższe stężenie występuje podczas prac demontażowych wewnątrz budynków i może ono przekraczać najwyższe dopuszczalne stężenie. W związku z tym podczas tych prac należy zachować szczególną ostrożność i rygorystycznie przestrzegać przepisów ograniczających emisję pyłu.

Zgodnie z przepisami rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 14 października 2005 r. na pracodawcę podczas prac usuwania azbestu nałożono szereg obowiązków i zabezpieczeń minimalizujących emisję pyłu azbestu do środowiska. Wymagania te obejmują podejmowanie działań zmniejszających narażenie pracowników na działanie pyłu azbestu i ograniczenie jego stężenia w powietrzu co najmniej do wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia, określonego w przepisach dotyczących najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy.

Działania te obejmują w szczególności:

• ograniczanie do niezbędnego minimum liczby osób przydzielonych do prac oraz czasu trwania narażenia,
• ograniczanie lub eliminowanie do minimum powstawania pyłu azbestu, a szczególnie jego emisji do środowiska pracy lub środowiska naturalnego przez maszyny, sprzęt i metody pracy stosowane przy wykonywaniu prac,
• stosowanie odpowiedniej do rodzaju i poziomu narażenia odzieży i obuwia roboczego oraz środków ochrony indywidualnej, w tym odzieży ochronnej i środków ochrony układu oddechowego.

W przypadku przekroczenia wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia pyłu azbestu, określonego w przepisach dotyczących najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, pracodawca jest zobowiązany wstrzymać wykonywanie pracy przez pracowników oraz niezwłocznie podjąć działania w celu obniżenia stężenia pyłu azbestu do wartości dopuszczalnej [20].

Należy też stosować odpowiednie techniki postępowania z elementami azbestowymi, uniemożliwiające emisję zapylenia do otoczenia lub zminimalizowanie pylenia poprzez:

1. nawilżanie wodą wyrobów zawierających azbest przed ich usuwaniem lub demontażem i utrzymywanie w stanie wilgotnym przez cały czas pracy,
2. demontaż całych wyrobów (płyt, rur, kształtek), bez jakiegokolwiek uszkadzania, tam gdzie jest to technicznie możliwe,
3. odspajanie materiałów trwale związanych z podłożem przy stosowaniu wyłącznie narzędzi ręcznych lub wolnoobrotowych, wyposażonych w miejscowe instalacje odciągające powietrze,
4. prowadzenie kontrolnego monitoringu powietrza w przypadku stwierdzenia występowania przekroczeń najwyższych dopuszczalnych stężeń pyłu azbestu w środowisku pracy, w miejscach prowadzonych prac, w tym również z wyrobami zawierającymi krokidolit,
5. codzienne zabezpieczanie zdemontowanych wyrobów i odpadów zawierających azbest oraz ich magazynowanie na wyznaczonym i zabezpieczonym miejscu [21].

Dodatkowo, w związku z tym, że jest to czynnik rakotwórczy, pracownicy podlegają szczególnej ochronie prawnej, na przykład:

• pracodawca rejestruje te prace w specjalnych rejestrach i przechowuje na wypadek wystąpienia nowotworu,
• pracownicy powinny zostać szczegółowo przeszkoleni przed przystąpieniem do tych prac,

• pracodawca powinien zapewnić udział pracowników lub ich przedstawicieli w projektowaniu i realizacji działań zapobiegających narażeniu na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym lub ograniczających poziom tego narażenia,
• pracodawca zapewnia szczególną opiekę medyczną sprawowaną przez lekarza profilaktyka [22].

Nieprzestrzeganie powyższych przepisów przez pracowników i pracodawców może skutkować nasileniem się powstawania chorób zawodowych wśród pracowników narażonych na azbest. Liczbę przypadków chorób zawodowych azbestozależnych w Polsce przedstawia TAB. 3 [23].

Trzeba jednak zauważyć, że liczba chorób zawodowych spowodowanych azbestem systematycznie spada, co przedstawia wykres (RYS.).

Spadek ilości chorób zawodowych w Polsce zanotowano w stosunku do wszystkich jednostek chorobowych wymienionych w TAB. 3 [23].

Azbest w województwie podlaskim

Województwo podlaskie, tak jak i cała Polska, przystąpiło do programu usuwania azbestu. W listopadzie 2008 roku Urząd Marszałkowski województwa podlaskiego opracował „Program usuwania wyrobów zawierających azbest z terenu województwa podlaskiego”, którego cele pokrywały się z planem ogólnopolskim. W planie podjęto próbę ustalenia ilości azbestu znajdującego się na terenie województwa (TAB. 4).

Oszacowano, że wg stanu na 2000 rok na terenie województwa podlaskiego zabudowanych jest ok. 1103 tys. Mg wyrobów zawierających azbest, z czego 1083 tys. Mg stanowią płyty azbestowo-cementowe, a 20 tys. Mg - rury azbestowo-cementowe. Natomiast wg stanu na 2007 rok to samo źródło szacuje, że na terenie województwa podlaskiego znajduje się ok. 340 437 Mg wyrobów zawierających azbest, zabudowanych jako pokrycia dachowe i elewacje [24].

Trzeba zaznaczyć, że oszacowanie stanu ilości azbestu na początku mogło sprawiać trudności i autorzy programu zastrzegają, że mogą to być dane nieścisłe.

W województwie podlaskim znajdowały się dwa zakłady, które zaprzestały produkcji wyrobów zawierających azbest na mocy ustawy o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest. Pracownicy tych zakładów zostali objęci specjalistyczną opieką lekarską [9, 25]. Były to:

• KONIMPEX sp. z o.o. Konin, Oddział w Sokółce (poprzednia nazwa: Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Handlowe KONIMPEX sp. z o.o. w Koninie, Oddział w Sokółce),
• Wytwórnia Materiałów Izolacyjnych Azbestowo-Cementowych S.C. w Żelechach, gm. Piątnica.

Jednym z narzędzi programu oczyszczania kraju z azbestu na lata 2009-2032 do monitorowania całego procesu jest Baza Azbestowa [26], w której gromadzi się wszelkie informacje o procesie usuwania azbestu na poziomie gminy, powiatu i województwa. Na ww. stronie, prowadzonej przez Ministerstwo Przedsiębiorczości i Technologii, znaleźć można wiele informacji dotyczących bezpiecznego postępowania z wyrobami azbestowymi, przydatnych w zarządzaniu całym procesem usuwania szkodliwych wyrobów, a także w śledzeniu realizacji ogólnopolskiego programu oczyszczania kraju.

Portal GeoAzbest, czyli Elektroniczny System Informacji Przestrzennej (ESIP), integruje dane z bazy azbestowej z danymi przestrzennymi [27]. W Bazie Azbestowej znajdują się następujące informacje:

• baza firm zajmujących się usuwaniem wyrobów azbestowych, czyli tzw. eternitu,
• lista składowisk odpadów azbestowych,
• dane statystyczne, takie jak dane ilościowe zinwentaryzowanych i unieszkodliwionych wyrobów zawierających azbest [26].

W województwie podlaskim do usunięcia zostało jeszcze 395  099,459 Mg.

Rodzaje wyrobów azbestowych to przede wszystkim:

• płyty płaskie - 14 552 Mg,
• płyty faliste - 377 361 Mg,
• rury i złącza azbestowe - 1772 Mg.

W województwie podlaskim obecnie znajduje się 25 firm, które w różny sposób biorą udział w programie usuwania azbestu w latach 2009-2032, na przykład poprzez usługi w usuwaniu, transporcie, identyfikacji azbestu, jego oznaczaniu, szkoleniach itp.

Na terenie województwa podlaskiego znajdują się dwa składowiska odpadów: w powiatach zambrowskim i łomżyńskim [26].

Nadzorem nad bezpiecznym usuwaniem azbestu zajmują się Państwowa Inspekcja Sanitarna, Państwowa Inspekcja Pracy, organy nadzoru budowlanego.

Najczęstsze zagrożenie dla pracowników występuje podczas prac demontażowych, czyli zdejmowania pokryć dachowych z budynków mieszkalnych i gospodarczych oraz osłon z budynków mieszkalnych [7].

Podczas kontroli firm, które zajmują się demontażem i usuwaniem wyrobów zawierających azbest, w naszym województwie stwierdzano między innymi następujące uchybienia podczas tych prac:

• brak zgłoszenia właściwym organom zamiaru przeprowadzenia prac usuwania wyrobów zawierających azbest,
• brak szczegółowego planu prac usuwania wyrobów zawierających azbest,
• brak przeszkolenia pracowników i osób nadzorujących prace polegające na usuwaniu wyrobów zawierających azbest,
• nieprawidłowe przygotowanie odpadów azbestowych i pojazdu do ich transportu (nieoznakowane, nieopakowane w folię polietylenową, środek transportu nieoczyszczony z elementów umożliwiających uszkodzenie opakowań odpadów azbestowych),
• brak oznakowania odpadów azbestowych,
• niewłaściwe warunki bezpiecznego usuwania wyrobów zawierających azbest, tj.: nie odizolowano obszaru prac z zastosowaniem osłon zabezpieczających przenikanie azbestu do środowiska, nie umieszczono w strefie prac tablic informacyjnych: "Uwaga! Zagrożenie azbestem" [28].

W ostatnich latach w województwie podlaskim nie stwierdzono chorób zawodowych wywołanych przez azbest [28-29].

Podsumowanie

Po 1945 roku na terenie Polski znalazło się ok. 2 mln ton azbestu [25]. Azbest był stosowany powszechnie niemal we wszystkich gałęziach gospodarki. Niestety, jego wprowadzenie do obiegu w środowisku okazało się wielką pomyłką ze względu na jego niezwykle groźne działanie na zdrowie. Obecnie postępuje proces likwidacji ze środowiska tego chorobotwórczego czynnika, który zaczął się w roku 1997. Proces ten znalazł swój wyraz w "Programie Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009-2032".

Do tego programu przystąpiły władze województwa podlaskiego na szczeblu gminnym, powiatowym i wojewódzkim. Zinwentaryzowano wyroby azbestowe i teraz stopniowo eliminuje się je ze środowiska. Do usunięcia pozostaje jeszcze 395  099,459 [Mg]. Azbest ze środowiska zostanie przeniesiony na specjalne wysypiska odpadów i tam odpowiednio zdeponowany. W województwie podlaskim są dwa takie składowiska i mają one pokryć zapotrzebowanie naszego województwa.

Badania potwierdzają, że odpowiednio składowany azbest nie stanowi zagrożenia dla środowiska.

Największe zagrożenie dla człowieka występuje podczas prac przy rozbiórce azbestu i podczas ekspozycji zawodowej. W związku z tym zasady pracy z azbestem są szczególnie regulowane przez przepisy prawa, zmierzające do maksymalnego ograniczenia narażenia pracowników. Wydaje się, że obecne prawodawstwo skutecznie zabezpiecza pracowników i środowisko przed niepożądaną emisją pyłu do otoczenia. Pracownicy są objęci szczególną opieką medyczną.

Właściwe postępowanie z azbestem podczas jego usuwania to nie tylko ochrona bezpośrednio narażonych pracowników, ale także ograniczenie narażenia populacji pozazawodowej z najbliższego otoczenia tych prac. Użytkowanie i usuwanie azbestu na Podlasiu odbywa się pod stałym nadzorem organów kontrolnych naszego państwa.

W województwie podlaskim jest duże nagromadzenie wyrobów azbestowych na osobę w stosunku do innych rejonów Polski, ale też żadne dane nie stwierdzają jakiegoś większego narażenia ludności w stosunku do reszty kraju. Można mieć tylko nadzieję, że program likwidacji azbestu będzie postępował bez zakłóceń i jeszcze przed 2032 rokiem nastąpi całkowita eliminacja tego kancerogennego materiału z rejonów Zielonych Płuc Polski.

Literatura

1. Program Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009–2032, https://www.mpit.gov.pl/media/15224/Program_2009_2032.pdf, dostęp 23.01.2019
2. https://mlodytechnik.pl/technika/5087-azbest
3. "Młody Technik", https://mlodytechnik.pl/magazyn/5222-mlody­‑technik-3-2012; dostęp 23.01.2019
4. "Wytyczne szacowania ryzyka zdrowotnego dla czynników rakotwórczych", z. 5, "Azbest", Instytut Medycyny Pracy im. prof. dra med. J. Nofera w Łodzi, Łódź 1997.
5. Z. Byczkowska, L. Dawydzik, "Medycyna pracy w praktyce lekarskiej", Instytut Medycyny Pracy im. prof. dra med. J. Nofera w Łodzi, Łódź 1999.
6. S.E. Manahan, "Toksykologia środowiskowa. Aspekty chemiczne i biochemiczne", Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2018.
7. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniające i uchylające dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniające rozporządzenie (WE) nr 1907/2006 (Dz. Urz. UE L 353 z 31 grudnia 2008 r. z późniejszymi zmianami).
8. M. Siemiński, "Środowiskowe zagrożenia zdrowia", Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.
9. Ustawa z dnia 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest (DzU z 2017 r. poz. 2119).
10. CAS Number 77536-66-4, Asbestos, actinolite.
11. CAS Number 77536-67-5, Anthophyllite asbestos.
12. CAS Number 12001-29-5, Chrysolite.
13. CAS Number 132207-32-0, Asbestos, chrysolite.
14. CAS Number 12172-73-5, Amosite.
15. CAS Number 12001-28-4, Crocidolite.
16. CAS Number 77536-68-6, Asbestos, tremolite.
17. Rozporządzenie Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 12 czerwca 2018 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (DzU z 2018 r. poz. 1286).
18. S. Bujak-Pietrek, I. Szadkowska-Stańczyk, "Medycyna pracy 2012", t. 2, "Narażenie na działanie respirabilnych włókien azbestu podczas różnych etapów prac związanych z usuwaniem materiałów azbestowych", Instytut Medycyny Pracy im. prof. dra med. J. Nofera w Łodzi, Łódź 2012.
19. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 13 grudnia 2010 r. w sprawie wymagań w zakresie wykorzystania wyrobów zawierających azbest oraz wykorzystywania i oczyszczania instalacji lub urządzeń, w których były lub są wykorzystywane wyroby zawierające azbest (DzU z 2011 r. nr 8, poz. 31).
20. Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 14 października 2005 r. w sprawie zasad bezpieczeństwa i higieny pracy przy zabezpieczaniu i usuwaniu wyrobów zawierających azbest oraz programu szkolenia w zakresie bezpiecznego użytkowania takich wyrobów (DzU z 2005 nr 216 poz. 1824).
21. Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 2 kwietnia 2004 r. w sprawie sposobów i warunków bezpiecznego użytkowania i usuwania wyrobów zawierających azbest (DzU z 2004 nr 71 poz. 649 z późniejszymi zmianami).
22. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 lipca 2012 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym w środowisku pracy (DzU 2016 r. poz. 1117).
23. "Choroby azbestowe w Polsce", http://www.imp.lodz.pl/home_pl/o_instytucie/reg_and_databases/osrodek_referencyjny_azbest/zawodowe_choroby_azbestozalezne_w_polsce/, dostęp 22.01.2019
24. "Program usuwania wyrobów zawierających azbest z terenu województwa podlaskiego", www.wrotapodlasia.pl/resource/file/download_file/id.29271, dostęp 24.01.2019
25. N. Szeszenia-Dąbrowska (red.), "Azbest. Ekspozycja zawodowa i środowiskowa. Skutki i profilaktyka", Instytut Medycyny Pracy, Łódź 2004.
26. Baza azbestowa, https://www.bazaazbestowa.gov.pl/, dostęp 17.01.2019
27. Baza azbestowa, https://esip.bazaazbestowa.gov.pl/geoserwis.html, dostęp 18.01.2019
28. "Ocena stanu sanitarnego województwa podlaskiego za 2016 rok", https://wssebialystok.bip.gov.pl/ocena-stanu­‑sanitarnego­‑wojewodztwa podlaskiego/ocena-stanu-sanitarnego­‑wojewodztwa-podlaskiego-za-2016-rok.html, dostęp 15.01.2019
29. "Ocena stanu sanitarnego województwa podlaskiego za 2017 rok", https://wssebialystok.bip.gov.pl/ocena-stanu­‑sanitarnego­‑wojewodztwa-podlaskiego/ocena-stanu-sanitarnego­‑wojewodztwa-podlaskiego-za-2017-rok.html, dostęp 16.01.2019

Chcesz być na bieżąco? Zapisz się do naszego newslettera!

^[1]Numer CAS - oznaczenie numeryczne przypisane substancji chemicznej przez amerykańską organizację Chemical Abstracts Service (CAS)