Zastosowanie odpadów stałych jako materiałów termoizolacyjnych

***
W niniejszym artykule dokonano przeglądu możliwości wykorzystania stałych odpadów przemysłowych, rolniczych, z budowy i rozbiórki oraz komunalnych do produkcji innowacyjnych materiałów budowlanych jako izolacji. Produkcja i wykorzystanie ekologicznych i zrównoważonych surowców budowlanych realizuje pragnienie zintegrowania w branży budowlanej większej ilości biodegradowalnych, naturalnych, pochodzących z recyklingu i odnawialnych zasobów. Celem jest zastąpienie tradycyjnie dostępnych materiałów budowlanych ze względu na ich wpływ na środowisko poprzez emisję do powietrza i wytwarzanie odpadów. Zaobserwowanym trendem jest produkcja materiałów izolacyjnych poprzez recykling stałych odpadów przemysłowych, rolniczych, budowlanych i rozbiórkowych (C&D) oraz komunalnych, zmniejszając w ten sposób obciążenie środowiska tymi odpadami. Istnieją różne materiały odpadowe, które charakteryzują się dobrymi właściwościami termicznymi, umożliwiającymi efektywne zastąpienie materiałów tradycyjnych. Wydajność tych materiałów izolacyjnych oraz wpływ kilku ich parametrów, takich jak m.in. gęstość czy przewodność cieplna na właściwości termiczne podano po krótkim opisie każdego materiału.

Use of solid waste as thermal insulation materials

This review investigates the use of industrial, agricultural, C&D, and municipal solid wastes to produce innovative thermal insulating building materials. Production and usage of green and sustainable building materials realizes the desire to integrate more biodegradable, natural, recycled, and renewable resources into the construction industry. The aim is to replace traditionally available construction industry materials due to their environmental impacts through air emissions and waste generation. An observed trend is the production of insulation materials by recycling of industrial, agriculture, construction and demolition (C&D), and municipal solid wastes, thus reducing the environmental burdens of these wastes. There are various waste materials that have good thermal properties, enabling effective replacement of traditional materials. The performance of these insulating materials, and the influence of several materials parameters (density, thermal conductivity coefficient) on thermal performance are reported after a brief description of each material.
***

Zastosowanie izolacji termicznej jest ważnym czynnikiem oszczędności energii w budynkach [1]. Skuteczna izolacja może zmniejszyć emisję gazów cieplarnianych (GHG). Wykorzystanie materiałów przyjaznych środowisku znacznie wzrosło ze względu na większą uwagę i świadomość społeczeństwa na temat środowiska, a w szczególności wpływu na nie budownictwa [2]. Wraz ze wzrostem zapotrzebowania na materiały budowlane coraz popularniejsze stało się opracowywanie produktów, które mogą zapewnić lepszą izolację termiczną [1]. Duże zainteresowanie wzbudziła produkcja materiałów termoizolacyjnych poprzez recykling stałych odpadów przemysłowych, rolniczych, budowlanych i rozbiórkowych (C&D) oraz komunalnych [3].

Istotne jest przeanalizowanie i scharakteryzowanie recyklingu odpadów jako materiałów budowlanych [4–6] do izolacji termicznej [5, 7–9]. Badano różne odpady jako źródła surowców do otrzymywania lekkich cegieł [10] i paneli [11–13] lub zbrojenia betonu [14–15]. W TABELI 1 zestawiono materiały odpadowe, które można wykorzystać do poprawy właściwości izolacyjnych. W budynkach wszystkie wymienione odpady (TABELA 1) mogą potencjalnie zastąpić syntetyczne materiały termoizolacyjne w ścianach głównych i działowych, sufitach i dachach, prowadząc do oszczędności materiałów pierwotnych i redukcji kosztów w budownictwie.

Niniejszy artykuł przedstawia stan badań nad przekształcaniem odpadów komunalnych, rolniczych, z budowy i rozbiórki oraz przemysłowych w innowacyjne materiały budowlane do izolacji termicznej. Po krótkim opisie każdego uwzględnionego materiału o wymaganych właściwościach materiałów izolacyjnych, przedstawiono i oceniono, w jaki sposób właściwości materiałów, tj. gęstość, współczynnik przewodności cieplnej wpływają na izolacyjność termiczną.

Materiały termoizolacyjne

Materiały zapewniające izolację cieplną stosuje się wszędzie tam, gdzie wymagane jest ograniczenie przepływającego strumienia ciepła. Takim zastosowaniem może być termoizolacja budynków, komór chłodniczych oraz rurociągów. Definicja materiału termoizolacyjnego do stosowania w budownictwie, wprowadzona wraz z wycofaną już normą PN-89/B-04620, określa mianem materiału termoizolacyjnego taki materiał, którego współczynnik przewodzenia ciepła nie przekracza 0,175 W/(m∙K) przy temperaturze wynoszącej 20°C. Nowsza norma PN-ISO 9229:2005 uznaje za termoizolacje te materiały, których wartość współczynnika przewodzenia ciepła jest nie większa niż 0,065 W/(m∙K) [44]. Widoczne są więc rosnące wymagania co do efektywności izolacji cieplnych. Wspólną cechą tych materiałów jest skomplikowana struktura wewnętrzna. Najczęściej są to materiały porowate, których składnikiem stałym są włókna lub inne substancje lite, natomiast materiałem wypełniającym powstałe pory jest powietrze czy też inne gazy, cechujące się lepszymi właściwościami izolacyjnymi, takie jak dwutlenek węgla oraz freony [16].

Wewnętrzna temperatura otoczenia budynku może być kontrolowana za pomocą klimatyzacji. Zastosowanie izolacji termicznej w budynkach jest główną technologią zmniejszania zużycia klimatyzacji, a tym samym oszczędności w zużyciu energii [5].

Izolacyjność cieplna pojedynczych lub połączonych materiałów jest zwykle oceniana na podstawie przewodności cieplnej i współczynnika przenikania ciepła. Przewodność cieplna określa przepływ ciepła przechodzący przez jednostkę powierzchni materiału o grubości 1 m, przy różnicy temperatur 1 K między dwiema stronami materiału [W/(m∙K)]. Ponadto mierzy się ją zgodnie z EN 12664 [45] i EN 12667 [46], czy też normą ASTM C518 [47]. Materiały izolacyjne o przewodności cieplnej poniżej 0,05 W/(m∙K) można uznać za wysokowydajne [48].

Własności cieplne wielu warstw są zazwyczaj charakteryzowane przez współczynnik przenikania ciepła [49], czyli strumień ciepła przechodzący przez jednostkową powierzchnię złożonego elementu lub niejednorodnego materiału o jednostce W/(m²∙K) [50]. Kolba kukurydzy, która jest rolniczym produktem ubocznym, ma porównywalne właściwości termiczne jak polistyren ekstrudowany. Naukowcy przeprowadzili również badania nad produkcją nowego materiału izolacyjnego z juty, lnu i konopi. Zastosowanie kombinacji tych naturalnych materiałów jest porównywalne z konwencjonalnymi materiałami termoizolacyjnymi [7]. W innym badaniu wykazano, że włókna z trzciny cukrowej poprawiają właściwości termiczne kompozytów cementowych [51]. Istnieje kilka innych produktów ubocznych z rolnictwa, takich jak włókno kokosowe i łuska ryżu, które wykazują niższą przewodność cieplną [52].

Komunalne odpady przetworzone na materiały do izolacji budynków

Przewiduje się, że do 2025 r. miasta na całym świecie będą produkować około 2200 mln ton odpadów stałych rocznie [53]. W odpadach komunalnych znajdują się różne materiały, które można przekształcić w materiał izolacyjny. W pracy [17] opisano przypadek, kiedy to do wapna naturalnego zostały dodane odpady włókien tekstylnych, które składają się w 28% z C2S, w 38% z portlandytu i w 21% z kalcytu. Włókna odpadów tekstylnych miały długość 4–82 cm i grubość 0,05–0,4 mm. W próbce o stosunku wapna do wody 1:2 przewodność cieplna wynosiła 0,25 W/(m∙K) [17]. Właściwości termiczne przetworzonych odpadów tekstylnych wynosiły 0,033–0,039 W/(m∙K) dla obrusów i linteru (linter to krótkie włókna przylegające do nasion bawełny po odziarnieniu) [54]. Materiały kompozytowe złożone z pianki poliuretanowej i włókna tekstylnego mają lepsze właściwości dźwiękochłonne niż czysta pianka poliuretanowa [55]. Odpady tkanin mają przewodność cieplną 0,04–0,103 W/(m∙K) [56]. W pewnym badaniu, w którym zbadano wpływ proporcji i wielkości cząstek gumy z ELTs, poprawiono właściwości izolacyjne. Najlepsze wyniki uzyskano dla najdrobniejszych cząstek (0–0,6 mm i woda/gips = 0,77 i gips/guma = 0,6) (FOT. 1 na górze) [29].

Przewodność cieplna płyt betonowych warstwowych drewno-gips-gazeta oraz cement-drewno wynosiła odpowiednio 0,233, 0,45 i 0,08 W/(m∙K) [57–59]. Przewodność cieplna kompozytów cementowych zawierających kauczuk o gęstości 430 kg/m³ wynosiła 0,47 W/(m∙K) dla lekkiej płyty izolacyjnej zawierającej 50% cząstek gumy [60], w rezultacie czego przewodność cieplna cementu zmniejszyła się o około 60% [18]. Przewodność cieplna betonu na bazie łupków spienionych o gęstości od 1100 do 1300 kg/m³ wynosiła 0,70 W/(m∙K) [60]. Płyty betonowe, w których zastosowano okruchy gumy, były lżejsze i miały wyższą absorpcję dźwięku oraz mniejszą wymianę ciepła. Płyty z betonu kauczukowego (CRC) mają przewodność cieplną mniejszą niż 0,303–0,476 W/(m∙K). Najniższą wartość współczynnika przenikania ciepła mają betony o zawartości 30% kauczuku oraz gruba guma wielkoformatowa nr 6 (3,36 mm).

Wraz ze wzrostem zawartości kauczuku i wielkości cząstek kauczuku maleje przenoszenie ciepła przy jednoczesnym wzroście pochłaniania dźwięku [61], w przeciwieństwie do kompozytu kauczukowo-gipsowego [60]. Przewodność cieplna kompozytu betonu zawierającego odpady tworzyw sztucznych (20% PE) o gęstości 606 kg/m³ wyniosła 0,663 W/(m∙K), a próbek z 20% zawartości odpadów PCV o gęstości 715 kg/m³ osiągała wartość 0,769 W/(m∙K) [62]. Ponadto przewodność cieplna innej próbki, zawierającej 10% PE i 10% PVC, która miała gęstość 624 kg/m³, wyniosła 0,774 W/(m∙K). Aerożele celulozowe z makulatury mają przewodność cieplną 0,032 W/(m∙K) i mogą być alternatywą dla aerożelu krzemionkowego i wełny owczej, które mają przewodność cieplną odpowiednio 0,026 i 0,03–0,04 W/(m∙K) (FOT. 2–4) [63].

Wartość przewodności cieplnej można zmniejszyć do 0,029 W/(m∙K) po pokryciu metylotrimetoksysilanem mającym na celu poprawę właściwości hydrofobowych [64]. Przewodność cieplna celulozy o gęstości 55 kg/m³ wynosi podobno 0,039 W/(m∙K). W badaniu dotyczącym wydajności paneli izolacyjnych składających się w 38% ze zmielonego PCV, w 33% z żywicy epoksydowej, w 19% ze zrębków drzewnych i w 10% z nasion oliwek przewodność cieplna była niższa niż w przypadku innych próbek z większą zawartością nasion oliwek. Niskie współczynniki przewodzenia ciepła uzyskano w tych grupach próbek, w których było więcej szczelin powietrznych [19].

W przypadku kompozytów przygotowanych przy stosunku piasek/cement równym 2 i 5% grubych trocin przewodność cieplna była mniejsza niż w przypadku próbki o większej frakcji piasku i zawierającej popiół lotny [39]. Oceniono również skuteczność w izolacji termicznej odpadów na bazie krzemionki, popiołu z łusek ryżowych i proszków popiołu wulkanicznego. Wraz ze wzrostem stężenia poroforu przewodność cieplna spada do 0,15 W/(m∙K). Dodatek popiołu z łusek ryżowych lub popiołu wulkanicznego do nieorganicznych kompozytów polimerowych zwiększa stosunek Si/Al w roztworze porowym, co zmniejsza zawartość krzemianu sodu w celu uzyskania odpowiedniej porowatej struktury [35]. Najlepszą izolacyjność akustyczną i właściwości termiczne osiągnięto przy zastosowaniu proporcji 50/50 włókien wełny odpadowej i włókien RPET. Przewodność cieplna tych materiałów wynosiła 0,032 W/(m∙K) [20].

Odpady stałe z rolnictwa do ocieplania budynków

W rolnictwie czynności związane ze zbiorami i czynnościami pożniwnymi generują duże ilości odpadów stałych [65]. Odpady rolne mogą stanowić dobrą alternatywę dla konwencjonalnych materiałów izolacyjnych: są odnawialne corocznie i nadają się do kompostowania, a także mają naturalnie niską przewodność cieplną [66]. Jedno z badań wykazało tylko niewielką różnicę w wartościach izolacji termicznej i gęstości materiału pomiędzy testowanymi próbkami. Właściwości izolacji wełnianej były porównywalne z wartościami podanymi w literaturze dla innych materiałów, takich jak styropian, włókno szklane i izolacja celulozowa [2]. Przewodność cieplna płyty ze słomy niełuskanej i płyty z rdzenia kokosowego z żywicą mocznikowo-formaldehydową jako materiałem wiążącym (6% wag.) wynosiła odpowiednio 0,0861 i 0,062 W/(m∙K) [65]. W badaniu kompozytu izolacyjnego wykonanego z cząstek łodyg słonecznika i chitozanu o stosunku składu 4,3% (wag./wag.) przewodność cieplna wyniosła 0,056 W/(m∙K). Współczynnik przewodnictwa cieplnego izolacyjnego materiału budowlanego składającego się z włókien łodyg słonecznika, gąbczastych części łodyg słonecznika, odpadów włókienniczych, odpadów bawełny, włókien ścierniskowych i żywicy epoksydowej wyniósł 0,1642 W/(m∙K). Taka wartość jest większa niż 0,1, dlatego też materiału tego nie można uznać za materiał izolacyjny zgodnie z TS 805 EN 60155 [27]. Wartości przewodności cieplnej włókien pałki wąskolistnej, w połączeniu ze spoiwem o gęstości 200–400 kg/m³, wynosiły 0,0438–0,0606 W/(m∙K), czyli mniej niż porównywalnych materiałów włóknistych i komórkowych [24].

W jednym z badań [67] włókna konopne były wiązane za pomocą biokomponentów włókien poliestrowych. Do hydrofobizacji tych próbek zastosowano H6: heksadecylotrimetoksysilan (HDTMS), T6: tris(2-metoksyetoksy)(winylo)silan (TMEVS) oraz LUK: Lukofob 39 – czynnik hydrofobizujący materiały krzemianowe. DR: Draxil 153 – środek hydrofobizujący – zastosowano do materiałów drewnopochodnych, a TG: Tagal – impregnat – do tekstyliów. W tym badaniu próbki wykazują zadowalające właściwości termiczne (poniżej 0,07 W/(m∙K)) w warunkach zwilżania po obróbce hydrofobowej dowolnym z wyżej wymienionych materiałów [67]. Płyty wiórowe wykonane z mieszaniny odpadów z produkcji papieru bibułkowego (TPM) i skórki kukurydzy zbadano jako warstwy izolacji termicznej.

Wyniki pokazują, że wraz ze wzrostem ilości łupin kukurydzianych zmniejsza się gęstość płyt wiórowych, co prowadzi do spadku przewodności cieplnej. W przypadkach, w których stosunek TPM do skórki kukurydzy wynosił 25:75, przewodność cieplna wynosiła 0,13 W/(m∙K), a zatem materiały te można uznać za termoizolacje budynków [26].

Przemysłowe odpady stałe do izolacji budynków

Dzisiejsze różnorodne gałęzie przemysłu wytwarzają znaczne ilości odpadów, w związku z czym istnieje pilna potrzeba opracowania odpowiednich dróg ich przetwarzania lub unieszkodliwiania. Ogromne ilości popiołów lotnych i paleniskowych powstają w wyniku spalania węgla w elektrowniach [68]. Materiały izolacyjne, które zostały wykonane z popiołów lotnych i paleniskowych, nie tylko mogą być uważane za jedną z opcji z sanitarnego punktu widzenia, lecz także są atrakcyjne pod względem ekonomicznym [69].

W badaniu płyt izolacyjnych na bazie tektury przetestowano dwa rodzaje rowków (C i E) o grubości odpowiednio 4,1 i 1,9 mm. Próbki z rowkami C wykazywały przewodność cieplną wynoszącą 0,053 W/(m∙K), podczas gdy przewodność cieplna rowka E wynosiła 0,058 W/(m∙K). Wartość przewodności cieplnej dla fali E i C jest zbliżona pomimo znacznej różnicy w procentowym udziale masy tektury. Panele z falą E o większej gęstości miały lepszą izolację akustyczną niż panele z falą C (FOT. 5–10) [12].

W innym badaniu do produkcji płyt izolacyjnych wykorzystano gips, wermikulit, popiół lotny i włókna polipropylenowe. Z kolei w zakresie grubości 2 i 4 mm płyty te charakteryzują się niskim przewodnictwem cieplnym (0,3 W/(m∙K)) [34].

Za izolację ścian w budynkach zostały również uznane popiół lotny z węgla i włókno odpadowe z opon (FASTF). Mieszanka dla końcowego projektu składała się z 66% popiołu lotnego, 8% włókna opony i 26% wody. Wartość pomiarowa przewodności cieplnej tego materiału izolacyjnego wynosiła 0,035 W/(m∙K) [9].

Recyklingowa pianka (RF) to rodzaj zużytego opakowania po domowych urządzeniach elektrycznych. Przewodność cieplna pokruszonej pianki użytej w betonie z dodatkiem kruszywa w ilości 0,95, 1,00 i 1,05% wynosiła odpowiednio 0,30, 0,29 i 0,27 W/(m∙K) [36]. Wartości przewodności cieplnej innego lekkiego kruszywa pianobetonu z geopolimeru określono na 0,47–0,58 W/(m∙K) [70]. W badaniu płyt wiórowych, które są produkowane z odpadów bawełnianych, popiołu lotnego i barytu, jako spoiwo zastosowano naturalną białą żywicę epoksydową, dzięki czemu uzyskano przewodność cieplną 0,0022 W/(m∙K). Przewodność cieplna wszystkich przygotowanych próbek była niższa niż 0,060 W/(m∙K) [38].

Rozdrobnione próbki pozostałości wykazywały dobry współczynnik pochłaniania dźwięku przy niskiej porowatości otwartej (67%) i zawartości spoiwa 10%, przewodności cieplnej 0,06 W/(m∙K) i dużej gęstości (495 kg/m³).

Istnieje bezpośredni związek między porowatością otwartą a pochłanianiem dźwięku. Z drugiej strony zawartość poliolu ma niekorzystny wpływ na porowatość otwartą, np. wraz ze wzrostem ilości poliolu o masie cząsteczkowej 2000 Da w spoiwie i wzrostem gęstości (334 kg/m³) porowatość otwarta zmniejszała się do 75%, a przewodność cieplna wynosiła 0,043 W/(m∙K) [37].

W próbkach z rozdrobnionym karpem (włókno: ziarno w stosunku 40:60), przy zawartości spoiwa 10%, gęstość, porowatość otwarta i przewodność cieplna wyniosły odpowiednio: 366 kg/m³, 75% i 0,06 W/(m∙K). Pochłanianie dźwięku uległo poprawie dzięki zwiększeniu zawartości spoiwa, powodując zmniejszenie gęstości i zwiększenie porowatości otwartej. Zwiększając stosunek zawartości włókna do ziarna, zmniejszono porowatość otwartą i pochłanianie dźwięku, a jednocześnie zwiększono przewodność cieplną. Ponadto zwiększenie rozmiaru włókna prowadziło do wzrostu krętości, w związku z czym zwiększyły się porowatość otwarta, przewodność cieplna i pochłanianie dźwięku. Pochłanianie dźwięku zostało zwiększone ze względu na ogólny wzrost porowatości otwartej. Z kolei wraz ze zmniejszaniem się porowatości otwartej zmniejszała się przewodność cieplna [37].

W produkcji materiałów izolacyjnych z włókien łusek cebuli i łupin orzechów ziemnych, popiołu lotnego, pumeksu, perlitu, barytu, cementu i gipsu wyniki były godne uwagi. Przewodność cieplna próbek z dodatkiem pumeksu (PU) i perlitu oraz prędkość przenikania dźwięku ultradźwiękowego były niższe niż w pozostałych próbkach. Przewodność cieplna próbek wykonanych z łusek cebuli i łupin orzechów ziemnych była 3,5–5 razy mniejsza niż próbek kontrolnych, co wynikało ze stosunku włókien [34]. W panelach wykonanych z cząstek pozostałości odpadów i spoiwa pianotwórczego zastosowano mieszankę ziaren PCV i włókien nylonowych z pozostałości rozdrobnionych dywanów i opon na podłożu PCV (FOT. 11–12) [37]. Jako spoiwo zastosowano klej piankowy PU.

Włókna bawełniane są klasyfikowane jako włókna naturalne i stanowią ogromną ilość odpadów w przemyśle włókienniczym, ale mają również niską przewodność cieplną oraz małą gęstość i niewiele kosztują. Zastosowano siatkę z włókna szklanego, aby utrzymać włókna odpadowe w centralnej warstwie lekkiego betonu. W niniejszych badaniach wszystkie próbki zostały zbudowane z betonu perlitowego i miały przewodność cieplną w zakresie 0,1–0,3 W/(m∙K), czyli nie osiągają wartości 0,3 W/(m∙K) uzyskanej we wcześniejszych badaniach [11].

Odpady z budowy i rozbiórki na materiały do izolacji budynków

Zarządzanie budową i rozbiórką jest jednym z głównych problemów zrównoważonego rozwoju na całym świecie [71]. Ich oddziaływanie na środowisko polega między innymi na zanieczyszczeniu zasobów wodnych i gleby. Spowodowane nim skutki środowiskowe i gospodarcze wynikają głównie z powodu niehigienicznej utylizacji odpadów [72]. Jednak w niektórych krajach europejskich wskaźnik recyklingu odpadów z budowy i rozbiórki sięga nawet 75% [73].

Z odpadów budowlanych uzyskuje się dwa rodzaje kruszyw pochodzących z recyklingu, które zostały sklasyfikowane ze względu na ich wielkość: kruszywo drobnoziarniste (FRA) (0–10 mm) i grube kruszywo pochodzące z recyklingu (CRA) (10–80 mm).

Bloczki z drobnym i gruboziarnistym kruszywem recyklingowym (HR) mają niską przewodność cieplną (0,66 W/(m∙K)). Ogromna ilość odpadów drewnianych w postaci szalunków z placów budowy trafia codziennie na składowiska [74]. Zbadano odpady budowlane z drewna pod kątem przetworzenia na płyty wiórowe izolujące termicznie. Odpady te granulowano i przesiewano do uziarnienia 2,36–5 mm i 0,3–2,36 mm, odpowiednio jako kruszywa grube i kruszywa drobne. Przewodność cieplna wynosiła 0,29 W/(m∙K), co stanowiło 19% przewodności cieplnej płyty betonowej (1,52 W/(m∙K)) [42]. Ilość ta była porównywalna z ilością drewna litego (0,24 W/(m∙K) przy 1,0 g/cm³ [75], ale wyższa niż w przypadku drewna odpadowego (0,07 W/(m∙K)) [42].

W jednym z badań do określenia przewodności cieplnej RAC wykorzystano kruszywo betonowe z recyklingu (RCA) o wielkości cząstek 0–10 mm, z którego wykonano bloczki betonowe z recyklingu. Gruboziarniste kruszywo z recyklingu, o wielkości cząstek powyżej 10 mm, zostało użyte do określenia przewodności cieplnej betonu wielkocząsteczkowego z recyklingu (LRC). Rozdrobniony odpadowy żużel ceglany przesiano do wielkości < 10 mm i wykorzystano do badania przewodności cieplnej betonu z cegły pochodzącej z recyklingu (RbC).

Ilość kruszywa pochodzącego z recyklingu ma duży wpływ na gęstość i przewodność cieplną. Większa gęstość doprowadziła do większej przewodności cieplnej. Przewodność cieplna LRC zmniejszała się wraz ze wzrostem ilości kruszywa poddanego recyklingowi. Przewodność cieplna RBC była mniejsza niż RCA [43].

Analiza porównawcza właściwości cieplnych niekonwencjonalnych materiałów izolacyjnych

W TABELACH 2–5 przedstawiono właściwości termiczne materiałów izolacyjnych wykonanych odpowiednio ze stałych odpadów komunalnych, rolniczych i przemysłowych oraz odpadów z budowy i rozbiórki.

Z MSW aerożel celulozowy z recyklingu, PET z recyklingu, wełna z recyklingu i odpady tkanin mają dobre właściwości przewodności cieplnej jako materiał izolacyjny [76]. Z kategorii odpadów rolniczych celuloza, wełna owcza, płyta kenaf, korek, konopie i włókno drzewne mają dobre właściwości izolacyjne, a konopie, włókno kenaf i celuloza mają dobre właściwości pochłaniania dźwięku.

Z kategorii odpadów przemysłowych kompozyt popiołu lotnego, włókien opon, pochodzącej z recyklingu tektury, rozdrobnionych dywanów, opon i pochodzących z recyklingu odpadów elastomerowych mają odpowiednie właściwości izolacyjne, podczas gdy popiół lotny i opony z włókna, beton na bazie popiołu dennego, rozdrobnione opony i włókno elastomerowe mają dobre właściwości dźwiękochłonne [77].

Z kategorii odpadów z budowy i rozbiórki kompozyt cementowo-wełniany z odpadów budowlanych ma dobre właściwości przewodności cieplnej jako materiał izolacyjny, a mieszany beton z recyklingu ma dobre właściwości pochłaniania dźwięku o wysokiej częstotliwości.

Wnioski

Na podstawie przedstawionego w artykule przeglądu można jednoznacznie stwierdzić, że wiele odpadów z różnych kategorii i źródeł produkcji, w tym komunalnych, rolniczych, przemysłowych oraz z budowy i rozbiórki, można wykorzystać jako materiał termoizolacyjny. Powszechnie wiadomo, że wraz ze spadkiem gęstości właściwości termiczne materiałów generalnie rosną. Lepsze właściwości izolacyjne wynikały z zastosowania gęstych podwójnych ścian wypełnionych porowatymi materiałami.

Ogólnie rzecz biorąc, w przypadkach, w których zmniejszała się porowatość otwarta, malała również przewodność cieplna. Wydaje się, że zastosowanie dwóch warstw, z których jedna ma porowatość otwartą, a druga porowatość zamkniętą o małej gęstości, może poprawić właściwości pochłaniania ciepła. W większości przypadków właściwości izolacyjne poprawiały się wraz ze wzrostem grubości materiałów. W rezultacie należy zauważyć, że wytwarzanie materiałów o małej grubości i lepszych właściwościach izolacyjnych można uznać za priorytet badawczy.

Niezbędne jest przeprowadzenie dalszych badań nad możliwością wykorzystania odpadów komunalnych, rolniczych, przemysłowych oraz odpadów z budowy i rozbiórki jako materiałów alternatywnych w miejsce kosztownych surowców syntetycznych, takich jak kruszywa i syntetyczne warstwy izolacyjne w budynkach.

Istotne jest również przeprowadzenie badania w celu poprawy właściwości fizycznych i chemicznych tych alternatywnych warstw izolacyjnych. Warstwy izolacyjne muszą być wykonywane w taki sposób, aby ich demontaż i recykling były bardziej praktyczne. Biorąc pod uwagę aspekty środowiskowe należy stwierdzić, że łączne wykorzystanie materiałów naturalnych i ekologicznych w przyszłości musi przyciągać większą uwagę, aby rozwijać zielone budownictwo i promować recykling i ponowne wykorzystanie wszelkiego rodzaju odpadów.

Literatura

 1. M.S. Al-Homoud, „Performance characteristics and practical applications of common building thermal insulation materials”, „Build Environ” 2005;40(3):353–366.
 2. K. Corscadden, J. Biggs, D. Stiles, „Sheep's wool insulation: a sustainable alternative use for a renewable resource?”, „Resour Conserv Recycl” 2014;86:9–15.
 3. I. Rushforth, K. Horoshenkov, M. Miraftab, M. Swift, „Impact soundn insulation and viscoelastic properties of underlay manufactured from recycled carpet waste”, „Appl Acoust” 2005;66(6):731–749.
 4. J. Perez-Garcia, B., Lippke D. Briggs, J.B. Wilson, J. Bowyer, J. Meil, „The environmental performance of renewable building materials in the context of residential construction”, „Wood Fiber Sci” 2007;37:3–17.
 5. J. Pinto, A. Paiva, H. Varum, A. Costa, D. Cruz, S. Pereira, et al., „Corn's cob as a potential ecological thermal insulation material”, „Energy and Buildings” 2011;43(8):1985–1990.
 6. H. Binici, O. Aksogan, T. Shah, „Investigation of fibre reinforced mud brick as a building material”, „Constr Build Mater” 2005;19(4):313–318.
 7. A. Korjenic, V. Petránek, J. Zach, J. Hroudová, „Development and performance evaluation of natural thermal-insulation materials composed of renewable resources”, „Energy and Buildings” 2011;43(9):2518–2523.
 8. A. Paiva, S. Pereira, A. Sá, D. Cruz, H. Varum, J. Pinto, „A contribution to the thermal insulation performance characterization of corn cob particleboards”, „Energy and Buildings” 2012;45:274–279.
 9. J. Van de Lindt, J. Carraro, P. Heyliger, C. Choi, „Application and feasibility of coal fly ash and scrap tire fiber as wood wall insulation supplements in residential buildings”, „Resour Conserv Recycl” 2008;52(10):1235–1240.
10. S. Raut, R. Ralegaonkar, S. Mandavgane, „Development of sustainable construction material using industrial and agricultural solid waste: a review of waste-create bricks”, „Constr Build Mater” 2011;25(10):4037–4042.
11. K. Aghaee, M. Foroughi, „Mechanical properties of lightweight concrete partition with a core of textile waste”, „Advances in Civil Engineering” 2013;2013:1–7.
12. F. Asdrubali, A. Pisello, F. D'alessandro, F. Bianchi, C. Fabiani, M. Cornicchia, et al., „Experimental and numerical characterization of innovative cardboard based panels: thermal and acoustic performance analysis and life cycle assessment”, „Build Environ” 2016;95:145–159.
13. C. Ingrao, A.L. Giudice, C. Tricase, R. Rana, C. Mbohwa, V. Siracusa, „Recycled-PET fibre based panels for building thermal insulation: environmental impact and improvement potential assessment for a greener production”, „Sci Total Environ” 2014;493:914–929.
14. R. Fangueiro, P. Marques, C.G. Pereira, „Directionally oriented fibrous structures for llghtweight concrete elements reinforcement”, ICSA, vol. 2010; 2010. p. 1462–1469.
15. S.M. Hejazi, M. Sheikhzadeh, S.M. Abtahi, A. Zadhoush, „A simple review of soil reinforcement by using natural and synthetic fibers”, Constr Build Mater” 2012;30:100–116.
16. M. Massoudinejad, N. Amanidaz, R. M. Santos, R. Bakhshoodeh, „Use of municipal, agricultural, industrial, construction and demolition waste in thermal and sound building insulation materials: a review article”, „Journal of Environmental Health Science and Engineering” 2019, 17:1227–1242. X
17. M. del Mar Barbero-Barrera, O. Pombo, M. de los Angeles Navacerrada, „Textile fibre waste bindered with natural hydraulic lime”, „Compos Part B” 2016;94:26–33.
18. A. Benazzouk, O. Douzane, K. Mezreb, B. Laidoudi, M. Quéneudec, „Thermal conductivity of cement composites containing rubber waste particles: experimental study and modelling”, „Constr Build Mater” 2008;22(4):573–579.
19. H. Binici, O. Aksogan, „Eco-friendly insulation material production with waste olive seeds, ground PVC and wood chips”, „Journal of Building Engineering” 2016;5:260–266.
20. A. Patnaik, M. Mvubu, S. Muniyasamy, A. Botha, R.D. Anandjiwala, „Thermal and sound insulation materials from waste wool and recycled polyester fibers and their biodegradation studies”, „Energy and Buildings” 2015;92:161–169.
21. R. Del Rey, J. Alba, J.P. Arenas, V.J. Sanchis, „An empirical modelling of porous sound absorbing materials made of recycled foam”, „Appl Acoust” 2012;73(6–7):604–609.
22. J.O. Yeon, K.W. Kim, K.S. Yang, J.M. Kim, M.J. Kim, „Physical properties of cellulose sound absorbers produced using recycled paper”, „Constr Build Mater” 2014;70:494–500.
23. V. Ducman, A. Mladenovič, J. Šuput, „Lightweight aggregate based on waste glass and its alkali–silica reactivity”, „Cem Concr Res” 2002;32(2):223–226.
24. T. Luamkanchanaphan, S. Chotikaprakhan, S. Jarusombati, „A study of physical, mechanical and thermal properties for thermal insulation from narrow-leaved cattail fibers”, „APCBEE Procedia” 2012;1: 46–52.
25. N. Mati-Baouche, H. De Baynast, A. Lebert, S. Sun, C.J.S. Lopez-Mingo, P. Leclaire, et al., „Mechanical, thermal and acoustical characterizations of an insulating bio-based composite made from sunflower stalks particles and chitosan”, „Ind Crop Prod” 2014;58:244–250.
26. P. Lertsutthiwong, S. Khunthon, K. Siralertmukul, K. Noomun, S. Chandrkrachang, „New insulating particleboards prepared from mixture of solid wastes from tissue paper manufacturing and corn peel”, „Bioresour Technol” 2008;99(11):4841–4845.
27. H. Binici, M. Eken, M. Kara, M. Dolaz, editors, „An environmentfriendly thermal insulation material from sunflower stalk, textile waste and stubble fibers: International Conference on Renewable Energy Research and Applications (ICRERA); 2013”, 2013, IEEE.
28. S. Panyakaew, S. Fotios, editors 321: „Agricultural Waste Materials as Thermal Insulation for Dwellings in Thailand: Preliminary Results”, 25 Conference on Passive and Low Energy Architecture, Dublin 2008.
29. S. Herrero, P. Mayor, F. Hernández-Olivares, „Influence of proportion and particle size gradation of rubber from end-of-life tires on mechanical, thermal and acoustic properties of plaster–rubber mortars”, „Mater Des” 2013;47:633–642.
30. E. Kearsley, P. Wainwright, „The effect of high fly ash content on the compressive strength of foamed concrete”, „Cem Concr Res” 2001;31(1):105–112.
31. C. Leiva, C. Arenas, L. Vilches, B. Alonso-Fariñas, M. Rodriguez Galán, „Development of fly ash boards with thermal, acoustic and fire insulation properties”, „Waste Manag” 2015;46:298–303.
32. Y. Y-l, G-z Li, X. X-s, Z. Z-j, „Properties and microstructures of plant-fiber-reinforced cement-based composites”, „Cem Concr Res” 2000;30(12):1983–1986.
33. F. Asdrubali, A. Pisello, F. D’Alessandro, F. Bianchi, M. Cornicchia, C. Fabiani, „Innovative cardboard based panels with recycled materials from the packaging industry: thermal and acoustic performance analysis”, „Energy Procedia” 2015;78:321–326. 1240 „J Environ Health Sci Engineer” (2019) 17:1227–1242.
34. H. Binici, O. Aksogan, „Insulation material production from onion skin and peanut shell fibres, fly ash, pumice, perlite, barite, cement and gypsum”, „Materials Today Communications” 2017;10:14–24.
35. Z.N. NGouloure, B. Nait-Ali, S. Zekeng, E. Kamseu, U. Melo, D. Smith, et al., „Recycled natural wastes in metakaolin based porous geopolymers for insulating applications”, „Journal of Building Engineering” 2015;3:58–69.
36. P. Posi, C. Ridtirud, C. Ekvong, D. Chammanee, K. Janthowong, P. Chindaprasirt, „Properties of lightweight high calcium fly ash geopolymer concretes containing recycled packaging foam”, „Constr Build Mater” 2015;94:408–413.
37. H. Benkreira, A. Khan, K.V. Horoshenkov, „Sustainable acoustic and thermal insulation materials from elastomeric waste residue”, „Chem Eng Sci” 2011;66(18):4157–4171.
38. H. Binici, R. Gemci, A. Kucukonder, H.H. Solak, „Investigating sound insulation, thermal conductivity and radioactivity of chipboards produced with cotton waste, fly ash and barite”, „Constr Build Mater” 2012;30:826–832.
39. V. Corinaldesi, A. Mazzoli, R. Siddique, „Characterization of lightweight mortars containing wood processing by-products waste”, „Constr Build Mater” 2016;123:281–289.
40. A. Laukaitis, R. Žurauskas, J. Kerien, „The effect of foam polystyrene granules on cement composite properties”, „Cem Concr Compos” 2005;27(1):41–47.
41. C. Leiva, J. Solís-Guzmán, M. Marrero, C.G. Arenas, „Recycled blocks with improved sound and fire insulation containing construction and demolition waste”, „Waste Manag” 2013;33(3):663–671.
42. L. Wang, S.S. Chen, D.C. Tsang, C.S. Poon, K. Shih, „Value-added recycling of construction waste wood into noise and thermal insulating cement-bonded particleboards”, „Constr Build Mater” 2016;125:316–325.
43. L. Zhu, J. Dai, G. Bai, F. Zhang, „Study on thermal properties of recycled aggregate concrete and recycled concrete blocks” „Constr Build Mater” 2015;94:620–628.
44. F. Asdrubali, F. D'Alessandro, S. Schiavoni, „A review of unconventional sustainable building insulation materials”, „Sustain Mater Technol” 2015;4:1–17.
45. EN B. 12664, „Thermal performance of building materials and products. Determination of thermal resistance by means of guarded hot plate and heat flow meter methods dry and moist products of medium and Low thermal resistance”, British Standards Institution, London 2001.
46. ISO E. 12667, „Thermal performance of building materials and products-determination of thermal resistance by means of guarded hot plate and heat flow meter methods-products of high and medium thermal resistance”, in: „Dry and moist products of medium and low thermal resistance”, 2001.
47. Standard A. C518–10, 2010, „Standard Test Method for SteadyState Thermal Transmission Properties by Means of the Heat Flow Meter Apparatus”, ASTM International, West Conshohocken, PA, 2010.
48. R.D.L. Vollaro, C. Guattari, L. Evangelisti, G. Battista, E. Carnielo, P. Gori, „Building energy performance analysis: a case study”, „Energy and Buildings” 2015;87:87–94.
49. F.G. Li, A. Smith, P. Biddulph, I.G. Hamilton, R. Lowe, A. Mavrogianni, et al., „Solid-wall U-values: heat flux measurements compared with standard assumptions”, „Build Res Inf” 2015;43(2):238–252.
50. ISO E. 13786: 2007, „Thermal performance of building components–dynamic thermal characteristics–calculation methods”, International Organization for Standardization 2007.
51. C. Onésippe, N. Passe-Coutrin, F. Toro, S. Delvasto, K. Bilba, M.A. Arsène, „Sugar cane bagasse fibres reinforced cement composites: thermal considerations”, „Compos A: Appl Sci Manuf” 2010;41(4):549–556.
52. M.V. Madurwar, R.V. Ralegaonkar, S.A. Mandavgane, „Application of agrowaste for sustainable construction materials: a review”, „Constr Build Mater” 2013;38:872–878.
53. S. Schiavoni, F. Bianchi, F. Asdrubali, „Insulation materials for the building sector: a review and comparative analysis”, „Renew Sust Energ Rev” 2016;62:988–1011.
54. A. Hadded, S. Benltoufa, F. Fayala, A. Jemni, „Thermo physical characterisation of recycled textile materials used for building insulating”, „Journal of Building Engineering” 2016;5:34–40.
55. A.E. Tiuc, H. Vermeşan, T. Gabor, O. Vasile, „Improved sound absorption properties of polyurethane foam mixed with textile waste”, „Energy Procedia” 2016;85:559–565.
56. A. Briga-Sa, D. Nascimento, N. Teixeira, J. Pinto, F. Caldeira, H. Varum, et al., „Textile waste as an alternative thermal insulation building material solution”, „Constr Build Mater” 2013;38:155–160.
57. P. Bekhta, E. Dobrowolska, „Thermal properties of wood-gypsum boards”, „Holz als Roh-und Werkstoff” 2006;64(5):427–428.
58. S.C. Ng, K.S. Low, „Thermal conductivity of newspaper sandwiched aerated lightweight concrete panel”, „Energy and Buildings” 2010;42(12):2452–2456.
59. S. Panyakaew, S. Fotios, „New thermal insulation boards made from coconut husk and bagasse”, „Energy and Buildings” 2011;43(7): 1732–1739.
60. R. Demirboğa, R. Gül, „The effects of expanded perlite aggregate, silica fume and fly ash on the thermal conductivity of lightweight concrete”, „Cem Concr Res” 2003;33(5):723–727.
61. P. Sukontasukkul, „Use of crumb rubber to improve thermal and sound properties of pre-cast concrete panel”, „Constr Build Mater” 2009;23(2):1084–1092.
62. J.L. Ruiz-Herrero, D.V. Nieto, A. López-Gil, A. Arranz, A. Fernández, A. Lorenzana, et al., „Mechanical and thermal performance of concrete and mortar cellular materials containing plastic waste”, „Constr Build Mater” 2016;104:298–310.
63. S.T. Nguyen, J. Feng, S.K. Ng, J.P. Wong, V.B. Tan, H.M. Duong, „Advanced thermal insulation and absorption properties of recycled cellulose aerogels”, „Colloids Surf A Physicochem Eng Asp” 2014;445:128–134.
64. Normalización OId. ISO 10534-2, „Acoustics, determination of sound Abosorption coefficient and impedance in impedance tubes. Part 2. Transfer-function method”, ISO; 1998.
65. A. Sampathrajan, N. Vijayaraghavan, K. Swaminathan, „Mechanical and thermal properties of particle boards made from farm residues”, „Bioresour Technol” 1992;40(3):249–251.
66. R. Bakhshoodeh, N. Alavi, A.S. Mohammadi, H. Ghanavati, „Removing heavy metals from Isfahan composting leachate by horizontal subsurface flow constructed wetland”, „Environ Sci Pollut Res” 2016;23(12):12384–12391.
67. J. Zach, J. Hroudová, J. Brožovský, Z. Krejza, A. Gailius, „Development of thermal insulating materials on natural base for thermal insulation systems”, „Procedia Engineering” 2013;57:1288–1294.
68. M.L.D. Jayaranjan, E.D. Van Hullebusch, A.P. Annachhatre, „Reuse options for coal fired power plant bottom ash and fly ash”, „Rev Environ Sci Biotechnol” 2014;13(4):467–486.
69. S. Kizgut, D. Cuhadaroglu, S. Samanli, „Stirred grinding of coal bottom ash to be evaluated as a cement additive. Energy Sources, Part A: Recovery”, „Utilization, and Environmental Effects” 2010;32(16):1529–1539.
70. M.Y.J. Liu, U.J. Alengaram, M.Z. Jumaat, K.H. Mo, „Evaluation of thermal conductivity, mechanical and transport properties of lightweight aggregate foamed geopolymer concrete”, „Energy and Buildings” 2014;72:238–245.
71. P. Agamuthu, „Challenges in sustainable management of construction and demolition waste. In: Challenges in sustainable management of construction and demolition waste”, SAGE Publications Sage UK, London 2008.
72. P. Mercader-Moyano, M. Marrero, J. Solís-Guzmán, M.V.d Montes Delgado, A. Ramírez de Arellano Agudo, „Cuantificación de los recursos materiales consumidos en la ejecución de la cimentación”, „Inf Constr” 2010;62(517):125–132.
73. A. Kanellopoulos, D. Nicolaides, M.F. Petrou, „Mechanical and durability properties of concretes containing recycled lime powder and recycled aggregates”, „Constr Build Mater” 2014;53:253–259.
74. EPD H, „Monitoring of Solid Waste in Hong Kong: Waste Statistics for 2013”, Environmental Protection Department, Hong Kong 2015.
75. H.X. Yu, C.R. Fang, M.P. Xu, F.Y. Guo, W.J. Yu, „Effects of density and resin content on the physical and mechanical properties of scrimber manufactured from mulberry branches”, „J Wood Sci” 2015;61(2):159–164.
76. R. Bakhshoodeh, N. Alavi, P. Paydary, „Composting plant leachate treatment by a pilot-scale, three-stage, horizontal flow constructed wetland in Central Iran”, „Environ Sci Pollut Res” 2017;24(30): 23803–23814.
77. H. Singh, Y. Singh, editors, „Applications of recycled and waste materials in infrastructure projects”, International conference on
78. S. Sequeira, D.V. Evtuguin, I. Portugal, „Preparation and properties of cellulose/silica hybrid composites”, „Polym Compos” 2009;30(9): 1275–1282.
79. M. Palumbo, J. Avellaneda, A. Lacasta, „Availability of crop byproducts in Spain: new raw materials for natural thermal insulation”, „Resour Conserv Recycl” 2015;99:1–6. „J Environ Health Sci Engineer” (2019) 17:1227–1242 1241
80. F. Asdrubali, „Survey on the acoustical properties of new sustainable materials for noise control”, vol. 30. „Tampere: Proceedings of Euronoise”, 2006.
81. F. Asdrubali, editor, „The role of life cycle assessment (LCA) in the design of sustainable buildings: thermal and sound insulating materials”, Euronoise 2009; 2009.
82. I.Z. Bribián, A.V. Capilla, A.A. Usón, „Life cycle assessment of building materials: comparative analysis of energy and environmental impacts and evaluation of the eco-efficiency improvement potential”, „Build Environ” 2011;46(5):1133–1140.
83. H. Binici, M. Eken, M. Dolaz, O. Aksogan, M. Kara, „An environmentally friendly thermal insulation material from sunflower stalk, textile waste and stubble fibres”, „Constr Build Mater” 2014;51:24–33.
84. J. Xu, R. Sugawara, R. Widyorini, G. Han, S. Kawai, „Manufacture and properties of low-density binderless particleboard from kenaf core”, „J Wood Sci” 2004;50(1):62–67.
85. D.W. Yarbrough, K.E. Wilkes, P.A. Olivier, R.S. Graves, A. Vohra, „Apparent thermal conductivity data and related information for rice hulls and crushed pecan shells”, „Thermal Conductivity” 2005;27:222–230.
86. C. Buratti, E. Belloni, E. Lascaro, F. Merli, P. Ricciardi, „Rice husk panels for building applications: thermal, acoustic and environmental characterization and comparison with other innovative recycled waste materials”, „Constr Build Mater” 2018;171:338–349.
87. R. Al-Juruf, F. Ahmed, I. Alam, H. Abdel-Rahman, „Development of heat insulating materials using date palm leaves”, „J Therm Insul” 1988;11(3):158–164.
88. Z. X-y, F. Zheng, H.G. Li, L. C-l, „An environment-friendly thermal insulation material from cotton stalk fibers”, „Energy and Buildings” 2010;42(7):1070–1074.
89. J. Khedari, N. Nankongnab, J. Hirunlabh, S. Teekasap, „New lowcost insulation particleboards from mixture of durian peel and coconut coir”, „Build Environ” 2004;39(1):59–65.
90. I. Oancea, C. Bujoreanu, M. Budescu, M. Benchea, C.M. Grădinaru, „Considerations on sound absorption coefficient of sustainable concrete with different waste replacements”, „J Clean Prod” 2018;203: 301–312.
91. C. Arenas, C. Leiva, L. Vilches, J.G. Ganso, „Approaching a methodology for the development of a multilayer sound absorbing device recycling coal bottom ash”, „Appl Acoust” 2017;115:81–87.
92. C.S. Pathak, S.A. Mandavgane, „Application of recycle paper mill waste (rpmw) as a thermal insulation material”, „Waste and biomass valorization” 2018. p. 1–10.
93. G. Tsaousi, L. Profitis, I. Douni, E. Chatzitheodorides, D. Panias, „Development of lightweight insulating building materials from perlite wastes”, „Mater Constr” 2019;69(333):175.
94. S.B. Park, D.S. Seo, J. Lee, „Studies on the sound absorption characteristics of porous concrete based on the content of recycled aggregate and target void ratio”, „Cem Concr Res” 2005;35(9):1846–1854.
95. M. Pedreño-Rojas, M. Morales-Conde, F. Pérez-Gálvez, C. Rodríguez Liñán, „Eco-efficient acoustic and thermal conditioning using false ceiling plates made from plaster and wood waste”, „J Clean Prod” 2017;166:690–705.
96. N. Phonphuak, S. Kanyakam, P. Chindaprasirt, „Utilization of waste glass to enhance physical–mechanical properties of fired clay brick”, „J Clean Prod” 2016;112:3057–3062.
97. A.N. Raut, C.P. Gomez, „Development of thermally efficient fibrebased eco-friendly brick reusing locally available waste materials”, „Constr Build Mater” 2017;133:275–284.
98. M. Madrid, A. Orbe, H. Carré, Y. García, „Thermal performance of sawdust and lime-mud concrete masonry units”, „Constr Build Mater” 2018;169:113–123.

Chcesz być na bieżąco? Zapisz się do naszego newslettera!